Kažu za njega da je bio „akademik koji je geografiju učio pješke i na konju“. Pomalo razbarušenih, ali upečatljivih brkova, u odijelu s mašnom, bio je to Jovan Cvijić, najveći srpski geograf, koji je ostavio više nego ozbiljan trag u svjetskoj nauci. Za života je napisao nekoliko kapitalnih fizičko geografskih i društveno geografskih djela, bio je profesor Velike škole i univerziteta u Beogradu, dva puta rektor i počasni doktor pariške Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu, a od 1921. godine do smrti i predsjednik Kraljevske akademije nauka, preteče Srpske akademije nauka i umetnosti.
„Moje najbliže kolege i ja često se čudimo kako je Cvijić, u situaciji otežanih komunikacija i nedostatka tehničkih pomagala, krajem XIX i početkom XX veka, uspeo da obiđe toliko terena i prikupi toliko podataka. I ne samo to, već i da ih sistematizuje i protumači na takav način i sa takvim promišljanjem i zaključcima, za koje mislim da ih mi nikad ne možemo dostići”, navodi Jelena Ćalić, naučna suradnica Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ u Beogradu.
Cvijićev otac je bio trgovac, majka iz ugledne porodice, domaćica i osim Jovana imali su još petoro djece. Rođen je u Loznici, 11. oktobra 1865. godine. Nakon osnovne i srednje škole želio je studirati medicinu, ali općina Loznica nije imala novca za njegovo školovanje. U Beogradu, prilično razočaran, tada sreće svog gimnazijskog profesora geografije, Vladimira Karića, koji je učinio presudan korak – nagovorio je mladog Cvijića da upiše studij geografije na Velikoj školi, preteči beogradskog univerziteta. Stavio mu je na raspolaganje vlastitu biblioteku, uz obećanje da će mu pomoći oko daljeg usavršavanja i studiranja u inostranstvu.
Već tokom studija Jovan Cvijić napisao je i prvi naučni rad, „Prilog geografskoj terminologiji našoj“, kojim je u literaturu uveo brojne termine kojima se i danas naučnici služe. Doktorske studije upisao je 1889. godine u Beču i već od tada trudio se da pokaže kad god je mogao da se geografija uči i na terenu, a ne samo u studentskoj sobi. Želio je da specijalizira istraživanja o karstu, odnosno krasu – terenima na kojima su zastupljeni kraški oblici reljefa: polja, vrtača, uvala, jama, pećina i ostalog. Pokazalo se da će ga ovi pionirski i seriozni napori kasnije u geografskoj nauci učiniti slavnim. Cvijić je u istraživanju krasa obuhvatio sveobuhvatni prostor Dinarskih planina, kraške predjele oko Trsta, Istru, Dalmaciju, Hercegovinu i istočnu Srbiju. Doktorsku disertaciju na više od 100 strana pod imenom „Das Karstphanomen“ („Fenomen krasa“), obranio je krajem 1892. godine. Postavši 1893. godine redovni profesor na beogradskoj Velikoj školi, s velikim entuzijazmom je osnovao Geografski zavod, preteču Geografskog fakulteta.
Četiri decenije Jovan Cvijić je lutao po bespućima Srbije, Grčke, Makedonije, Bugarske, Slovenije, Hrvatske i drugih balkanskih i evropskih zemalja u potrazi za potrebnim materijalom, kada su olovka, papir i fotoaparat bili njegovo jedino oruđe na ekskurzijama po nepristupačnim terenima. Može se reći da je na jednom takvom putovanju 1896. godine Cvijić pomjerio granice svjetske nauke, kada je na planini Rili u Bugarskoj otkrio tragove pleistocene glacijacije. Do tada se, naime, vjerovalo da je ledeno doba na ovom području zahvatilo samo Alpe, a Cvijić je u djelu „Tragovi starih glečera na Rili“ dokazao da su ti tragovi puno širi.
Po okončanju Velikog rata, sudjelovao je kao stručni ekspert Kraljevine SHS na Mirovnoj konferencija u Parizu, 1919. godine. Jedno od glavnih pitanja bilo je teritorijalno razgraničenje među državama, a Jovan Cvijić kao geograf odigrao je u tim pregovorima jednu od važnijih uloga. Kako kažu svjedoci te konferencije, Cvijić je ponegdje uspio, ponekad je bio razočaran, ali o tim pitanjima, kako je sam govorio „odlučivali su ipak političari i velike sile“. Međutim, zahvaljujući Cvijiću nova država je dobila Banat i dobro trasiranu granicu prema Rumunjskoj, kao i dio Dalmacije, iako su Talijani insistirali da je Jadransko more njihovo „sa svih strana“. Jovan Cvijić je bio austrougarski đak koji, politički, Austro-Ugarsku nije volio, jer je smatrao da ona iza sebe ima jaku Njemačku, koja je gura na jug „sa zadatkom da posvađa i razgazi narode Balkana kako bi ih lakše osvojila“, što i nije bilo daleko od istine.
Cvijićev najzapaženiji stručni doprinos nalazi se na području antropogeografije – naučne discipline koja proučava odnose između prirodne sredine i čovjeka i bavi se pitanjima geografskog razmještaja stanovništva, te kulturnih i privrednih odlika prostora. Stoga je Cvijićevo kapitalno antropogeografsko djelo „Balkanski poluotok“ („La Péninsule Balkanique“), prvi put objavljeno na francuskom jeziku 1918. godine za vrijeme njegove profesure na pariškoj Sorboni. Generalno, ako se stvari pogledaju iz ondašnje evropske, pa i svjetske akademske perspektive, kažu današnji geografi, „jasno je da je Cvijić bio vodeći autoritet na polju više prirodnih i društvenih nauka, što je izuzetan rezultat, koji i danas može da služi kao primjer“.
Jovan Cvijić umro je 1927. godine u Beogradu. Iz poštovanja i radi spomena na njegov pionirski rad na području geografije, mnoge škole, kao i naučne ustanove u Srbiji danas nose njegovo ime.
Skromna grobnica u Aleji velikana na Novom groblju u Beogradu
