Značaj radova historičarke kulture iz Beograda, Ivane Spasović, u tome je što u nekom već pomalo davnom vremenu, ponajviše 19. vijeka, ona pronalazi vrijednosti koje su važne i do današnjih dana. U petnaestak svojih knjiga („Bile su prve: biografije odvažnih Srpkinja“, „Julijin balkon s pogledom na slobodu i druge priče iz XIX veka“, „Društva svoga doba“, „Isidora Sekulić“, „Kneževi i kraljevi dinastije Obrenović“, „Kneževi i kraljevi dinastije Karađorđević“ i druge), Ivana Spasović nas uvodi u uzbudljiv svijet nekadašnje Vojne krajine u Banatu, u sistem efikasnog humanističkog školstva Austrougarske carevine koja više ne postoji, kao i u živote nadarenih pojedinaca, naročito žena, koji su svojim dostignućima zadužili čitavu epohu ovih krajeva. O tim velikanima Ivana Spasović je pisala na stranicama P-portala i u prostorijama Privrednika u Zagrebu održala je i jedno predavanje o ljudima i događajima toga doba. Danas s ovom vrijednom historičarkom razgovaramo o njenim istraživačkim strastima, naravno i o izuzetnim ljudima, o ljubavi prema kazalištu i o 20. vijeku u kojem je romantizam nesebičnih djela nestao kao san…

Kada se pogleda vaš popis stručnih radova, vidi se da je to bogata arhiva najraznovrsnijih detalja kulturne historije Srbije. Odakle dolazi poriv za takvom vrstom specifičnog istraživanja?

Moj odabir da studiram istoriju već je na neki način pokazao moje životno usmerenje. Sa druge strane, istorija nisu samo politički lomovi i burni događaji. Zato sam za svoj diplomski rad odabrala temu „Udruženje dramskih pisaca Kraljevine Jugoslavije“, što je sa jedne strane bilo neistraženo područje, a sa druge strane Pozorišni muzej i Arhiv Jugoslavije u Beogradu pružali su obilje materijala za istraživanje. Konačno, ja jako volim pozorište i još od mladih dana stalno sam visila na svim mogućim predstavama.

Balkon s pogledom na slobodu

Kakve vrste predstava, koji žanrovi i dramski pisci su vas najviše zanimali?

Sva moja pozorišna ljubav potiče od dela Stevana Sremca i predstave po njegovim komadima na mene su uticale da za magistarski rad odaberem 19. vek u kulturnoj istoriji Srbije. Stevan Sremac ne samo da je bio plodan pisac, nego se iza njegovih rečenica otkrivaju slojevi i slojevi tog kulturnog i društvenog pejzaža u vremenu sredine i kraja 19. veka u kome je živio. Recimo njegov roman „Pop Ćira i pop Spira“ predstavlja malu istoriju Srba u Ugarskoj, uz mnoštvo Sremčeve izuzetne duhovitosti i ingenioznih slika mentaliteta, psihologije i ponašanja ljudi tog vremena. Zato generalno mislim da je ovaj krajnje značajan pisac nedovoljno zastupljen u školskim lektirama za decu. Stevan Sremac me je podstakao da se naučno bavim Srbima u Habsburškoj Monarhiji, iako na početku tog rada nisam ni slutila koliko je to zahtevno područje na kojem je trebalo raditi. Recimo, čitav taj prostor u kojem je u 18. i delimično u 19. veku postojala Vojna krajina, bio je u evropskom smislu specifičan po velikim slobodama koje su u tim krajevima Vojvodine bile priznate.

Na što konkretno mislite?

Mislim u prvom redu o slobodnim seljacima pod zaštitom austrijske krune i o visokom stupnju tolerancije, na primer, prema slobodi pisane reči koju je austrijska vlast dopuštala. Puno sam podataka o tom dobu pronalazila u arhivima, ali puno toga i u ondašnjoj štampi. Velika pomoć u istraživanju Vojne krajine u Banatu predstavljali su mi radovi hrvatskog istoričara Mihovila Tomandla. On je živeo u Pančevu, delimično se školovao u Zemunu i u Zagrebu, bio je visoko moralan čovek, završio je prava u Beču i studije istorije u Beogradu. Umro je 1963. godine u Pančevu.

Vaš doktorski rad nosi naslov „Obrazovanje ženske dece u južnom Banatu“.

Da. Važno je da su prve više devojačke škole u Austrougarskoj monarhiji osnovane na tom području Vojne krajine u Vojvodini i zato sam za doktorski rad uzela temu istorije prosvete u tim krajevima. Ja uvek imam običaj da kažem da su naši najveći umovi: Tesla, Pupin i Milanković graničarska deca. Tajna je da su te škole na granici bile kvalitetne, dobro vođene i održavane. Sa provedenim prosvetiteljskim reformama, odličnim udžbenicima i sjajnim profesorima.

Tesla, Pupin i Milanković, takođe, graničarska su deca. Tajna je da su te škole na granici bile kvalitetne, dobro vođene i održavane. Sa provedenim prosvetiteljskim reformama, odličnim udžbenicima i sjajnim profesorima

Dosta ste se u vašim naučnim istraživanjima bavili obrazovanim ženama koje su u svojim profesijama otišle daleko?

Te žene opisala sam u knjizi „Bile su prve“. Jedna od njih je Jelisaveta Načić, prva žena arhitekta u Srbiji, koja je umrla u Dubrovniku 1955. godine, zatim Vojvođanke: glumica Draginja Ružić i Milka Marković, prva rediteljka u državi Srba, Hrvata i Slovenaca. Treba reći da mnoge od tih obrazovanih žena dolaze iz već spomenute Vojvodine, pod vlašću Austrougarske koja je, uz spomenuti dobar školski sistem, Srbima dopuštala crkveno-školsku autonomiju, uz sve mane života u tada stranoj državi. Prva filmska rediteljka bila je Soja Jovanović, koju sam, takođe, opisala u knjizi. Dosta je važno i da su porodice tim devojkama davale podršku u obrazovanju, naročito u vremenu kada su devojke retko odlazile, na primer, u Berlin na fakultet. U mojoj knjizi „Julijin balkon sa pogledom na slobodu“ opisujem prvu lekarku u Vojvodini, Mariju Vučetić, koja je prvo završila višu devojačku školu u Pančevu, a onda i 1893. godine medicinu  u Cirihu. U knjizi je istoričarka, profesorka, književnica i prevoditeljka Milica Bogdanović, naša velika književnica Isidora Sekulić i Julija Đorđević, po kojoj je knjiga dobila i ime, prva doktorka nauka u Austrougarskoj. O toj knjizi sam već govorili baš u dvorani Privrednika u Zagrebu.

Obrenovići i Karađorđevići

Čini se da je 19. vijek u kulturnoj historiji Srbije ključan i za današnje vrijeme?

Devetnaesti vek predstavlja svetlu stranu srpske istorije. Taj vek je ispunjen nadom, ohrabrenjem i vrlinama nekih ljudi koji su časno proveli svoj život i ostavili značajan trag u svom delovanju. Kako se to danas kaže, ti ljudi su bili na pravoj strani istorije. U mojoj knjizi „Društva svoga doba“, bavila sam se Društvom srpske slovesnosti i Srpskim učenim društvom, koji su u 19. veku preteče današnje Srpske akademije nauka i umetnosti. Ono što je u toj knjizi vredno nisu samo biografije istaknutih naučnika nego i vrednost njihove veze sa narodom, sa običnim ljudima, kojima su doprinosili svojim znanjem, veštinama i spremnošću da pomognu. Srbija 19. veka je prostor u kojem se javljaju istaknuti pojedinci i u kojem se razvija čitavo društvo. Emancipatorski potezi kneza Miloša i kneza Mihajla Obrenovića sredinom 19. veka i kasnije kralja Milana od izuzetne su važnosti za zemlju Srbiju. Bilo je to vreme zasluženih uloga u društvu kao i velikog međusobnog poštovanja vrednih ljudi: seljaka, profesora, naučnika i svih drugih. Kao što znamo, Laza Lazarević je bio veliki pisac i napisao je grandiozne pripovetke, ali bio je i lekar koji je medicinu završio u Berlinu. Bilo je ljudi drugih nacionalnosti koji su tada želeli da dođu u Srbiju i svojim znanjem pomognu tom društvu. Jedan od njih je bio Aćim Medović, rodom iz Poljske, takođe, lekar i pisac i prvi predsednik Srpskog lekarskog društva. Pa Josif Pančić rodom iz Bribira u Hrvatskoj, bio je istaknuti i u narodu omiljeni srpski botaničar. Kako kažu istoričari, 19. vek u Srbiji bilo je vreme saglasja stvaraoca i dela.

Čini se da „saglasje stvaraoca i dela“ ima i dublje značenje?

Radi se o tome da su svi ti ljudi verovali, baveći se tako različitim disciplinama, od fizike i medicine do književnosti i filozofije, u jedinstvo materijalnog i duhovnog. Istoričarka Milica Bogdanović, prva devojka koja je 1907. doktorirala na Sveučilištu u Zagrebu, jednom je rekla kako su prosvetitelji sve istine izneli na videlo: razum, znanje i slobodu, a prevideli su ono glavno, a to je čudo. Istaknuti pojedinci bili su izvrsni na više područja i bavili su raznim naukama. Katarina Ivanović, slikarka, bila je prva žena članica Srpskog učenog društva, u vreme kada u Evropi žene takvo članstvo nisu mogle ni da sanjaju. U pismu u kojem zahvaljuje Učenom društvu na članstvu Katarina Ivanović kaže: „Ovo je čast za mene ali i za čitav srpski rod.“ Ono što želim da kažem je da svi ti ljudi nisu ništa tražili za uzvrat. Ali, 20. vek doneo je postepeno obezvređivanje tih visokih ideala 19. veka.

Slikarka Katarina Ivanović bila je prva žena članica Srpskog učenog društva, u vreme kada žene u Evropi takvo članstvo nisu mogle ni da sanjaju. U vezi s tim je rekla: „Ovo je čast za mene ali i za čitav srpski rod“

Na koji način?

Na primer Stevan Jakovljević, koji je inače bio botaničar, osnivač fakulteta i rektor beogradskog univerziteta, u svojoj knjizi „Smena generacija“ govori o naglom padu morala i korupciji u prvim decenijama 20. veka, koji su postali sve prisutniji u srpskom društvu. O toj moralnoj degradaciji piše i pesnik Milutin Bojić, koji vidi kako bogataška deca stiču privilegije, dok oni zaista pametni i nadareni padaju u drugi plan. To je početak 20. veka, a danas u prvim decenijama 21. veka vidimo dokle je stigla negativna selekcija, površnost i neznanje.

Dva vijeka novije historije Srbije obilježava suparništvo dvije porodice: Obrenovića i Karađorđevića. Vi ste se bavili njihovim biografijama. Što biste rekli?

Historičari ne bi smeli da staju ni na čiju stranu. Sa druge strane teško je reći šta bi se sa Srbijom dogodilo u 20. veku da nije bilo onog strašnog i neoprostivog ubistva Aleksandra Obrenovića i njegove supruge u tom Majskom prevratu 1903. godine, nakon kojih su Karađorđevići došli na vlast. I jedna i druga porodica ima svoje mesto u novijoj istoriji Srbije, ali što se tiče razvitka kulture, obrazovanja, poleta privrede i nauke i izgradnje modernih institucija, tu se mora priznati da su to napravili Obrenovići, naročito knez Mihajlo i to samo u osam godina svoje vladavine. Tome treba pridodati moderne zakone, razvoj pravne države i slobodu štampe, kao i određene detalje državničke i diplomatske mudrosti u to vreme. Setite se samo Berlinskog kongresa 1878. godine, nakon kojeg Srbija prvi put postaje država posle više vekova turske okupacije i sve to je bez sumnje zasluga vladavine Obrenovića. Naravno, bilo je u novijoj istoriji Srbije puno spornih momenata, i kod jedne i kod druge familije, ali je važno u istoriografiji da se ne robuje mitovima nego da se zabeleže i vrednuju činjenice.

Rekli ste jednom da je maksima učenih Srba u 19. vijeku glasila: Važno je znati, a još važnije je dati. Danas se čini da ova altruistička maksima nije na naročitoj cijeni. Što biste vi rekli?

U istorijskom smislu sve što sada živimo su samo trenuci. Mene u vremenu. U svakom dobu su neke kategorije uzdignute visoko, a neke su spuštene nisko. Ovom vremenu treba da priznamo uspon tehnike koja je dostigla neslućene visine, naravno sa njenim prednostima i nedostacima, kao i da humanističke nauke nisu onakve kakve su bile nekada. Istorija poznaje mnoge pozitivne preokrete, ali u svakom slučaju od ove stvarnosti ne možemo da pobegnemo. Sećam se filma „Ponoć u Parizu“, kada glavni junak ulazi u jedan književni kafe i tamo pronalazi mnoge svoje umetničke uzore: Pikasa, Hemingveja, Dalija i druge koji, međutim, žale za nekim prošlim, zlatnim dobom. Nijedno doba nije zlatno i zato ću ponovo citirati istoričarku Milicu Bogdanović: „Treba biti građanin svoga vremena“.