Savremeni srpski književni jezik ove godine beleži tačno dva veka od postavljanja temelja na kojima se dalje razvijao. Pre tačno 200 godina objavljen je “Srpski rječnik” Vuka Stefanovića Karadžića (1787–1864), delo napisano Vukovom reformisanom azbukom i novim pravopisom. Neprocenjiv značaj Vukovog “Rječnika” ogleda se u tome što je s njim započela Vukova reforma, odnosno od tog dela počinje savremeni srpski jezik, književni srpski jezik u čijoj osnovi je, umesto dotadašnjeg slavenosrpskog, živi narodni jezik.

Vuk Stefanović Karadžić, filolog, reformator srpskog jezika, sakupljač narodnih umotvorina i pisac prvog rečnika srpskog narodnog jezika, sastavio je te 1818. godine “najvažniju pojedinačnu knjigu u srpskoj kulturi”, po oceni akademika Pavla Ivića, “knjigu-pamtivek”, kako ju je opisao Miodrag Popović, “knjigu-raskovnik, koja otključava vidljive i nevidljive brave”, po sudu Radomira Konstantinovića.

Pun naziv Vukovog “Rječnika” bio je “Srpski rječnik istolkovan njemačkijem i latinskijem riječima”. Ovaj trojezični rečnik sadržao je oko 26.000 reči prikupljenih u govoru naroda. Mnogi ga smatraju upravo enciklopedijom srpskog narodnog života, jer je Vuk unoseći reči beležio i njihova značenja i opisivao običaje, narodna verovanja, nošnju, pa je “Rječnik” dragocen etnografski izvor za proučavanje života, običaja i usmene kulture. U njemu su opisani i društveni odnosi, političke i nacionalne prilike. Sastavni deo “Rječnika” su i narodne umotvorine, poslovice, zagonetke, pripovetke, predanja, stihovi iz lirskih i epskih pesama. Uz “Rječnik” je štampana i prva gramatika srpskog jezika, kojom je započeto normiranje srpskog jezika, a u njegovom predgovoru Vuk obrazlaže potrebu da osnova književnog jezika bude narodni jezik. Tu slikovito prikazuje cilj svog stvaralaštva, kritikuje književni jezik svog vremena i traži da se otvori put čistom i pravilnom narodnom jeziku u srpskoj književnosti. U svojoj azbučnoj reformi, Vuk je zapravo dovršio ono što je započeo Sava Mrkalj i stvorio savremenu srpsku azbuku zasnovanu na fonološkom principu, unevši znakove Đ, Ć, LJ, NJ, DŽ i preuzevši slovo J iz latinice. “Rječnik” je svojevrsna sinteza čitavog Vukovog rada, u njemu su zastupljene sve grane njegove delatnosti: i filologija i etnologija, i istorija i narodne umotvorine.

Prvo izdanje “Rječnika” imalo je znatno uži fond reči, dok je u drugom izdanju Vuk nastojao da sakupi zbirku u kojoj će biti zastupljena sveukupnost srpskog leksičkog fonda. Godine 1852. u Beogradu, uz pomoć Đure Daničića, objavljuje drugo izdanje “Srpskog rječnika” koje sadrži skoro duplo više reči nego prvo, tj. više od 47.000 reči. U prvom izdanju Vuk je reči najviše prikupljao po Vojvodini i Srbiji, dok je u drugom, kako u predgovoru navodi, proputovao i Hrvatsku, Dalmaciju, Dubrovnik, Boku i Crnu Goru.

Genije iz Tršića, inače i počasni građanin Grada Zagreba od 1861., nije svoje vizionarske ideje sprovodio lako. Bez obzira na to što je Vuk u svetu brzo stekao dobar glas, priznanje i podršku pojedinih znamenitih evropskih intelektualaca tog vremena, pored ostalih, velikog pesnika Getea, filologa Jakoba Grima, istoričara Leopolda Rankea, naučnika i pisaca slovenskih zemalja, njegov rad je u domovini bio često osporavan. Njegov “Rječnik” imao je poteškoća da se izbori za novi književni jezik i da prekine sa dotadašnjom tradicijom – bio je osporavan, zabranjivan, pa čak i spaljivan. Od kneza Miloša, preko osnivača Matice srpske Jovana Hadžića, pa sve do mitropolita Stevana Stratimirovića koji je smatrao da Vuk svojim radom nastoji da pokatoliči Srbe, mnogi ne samo da nisu podržavali nego su oštro osuđivali i sputavali Vukov rad. Uzrok tome nisu bile samo vulgarne, lascivne reči koje je Vuk uneo u prvo izdanje svog “Rječnika”, već je postojao i veliki otpor prema promenama. Jezik za koji se Vuk zalagao mnogi su smatrali i nazivali nazadnim, “govedarskim”… Za razliku od svog prethodnika Mrkalja, koji je pred različitim pritiscima na različite načine posustajao, Vuk je u svojoj borbi bio istrajan i beskompromisan. “Jezik je hranitelj naroda. Dokle god živi jezik, dokle ga ljubimo i počitujemo, njim govorimo i pišemo, pročišćavamo, dotle živi i narod, može se među sobom razumijevati i umno sajedinjavati, ne preliva se u drugi, ne propada”, zapisao je Vuk.

Onovremene i današnje borbe na polju jezika, ali i propadanja i prelivanja naroda, u mnogome se razlikuju. U doba buđenja nacionalne svesti, u specifičnim kulturno-istorijskim prilikama, ove Vukove reči imaju posebno, specifično značenje uslovljeno kontekstom. Ali postoji jedna univerzalna dimenzija aktuelna i danas, kada su mnogi pojmovi redefinisani, kada se na nacionalnu kulturu gleda kao na multikulturalni, odnosno interkulturalni spreg u kom različitosti i razuđenosti čine bogatstvo. Danas, usled rasparčavanja, preimenovanja i skrnavljenja jezika, nakon različitih previranja, različitih akcija, inicijativa i reakcija (poput Deklaracije o zajedničkom jeziku), posmatrajući Vukovo višestrano delo u njemu možemo videti putokaz i primer brige o jeziku i kulturi koji treba slediti. U godinama kada se negovanje i očuvanje jezika s jedne strane posmatraju kao jeres, a kada se s druge strane nad jezikom strvinari, kada se iz sitnih, politikantskih i drugih ružnih pobuda jezik siluje, a takve intervencije prezentuju kao “briga o jeziku”, treba se setiti Vuka i njegove borbe i istrajnosti u njoj. Ozbiljne mere jezičke i kulturne politike često se dočekuju na nož bez prethodnog preispitivanja, osuđuju se i proglašavaju nazadnim. Vukova učenost, vizionarstvo, slobodarski i revolucionarni duh mogu i treba da budu vodilja i dva veka nakon početka njegove borbe, i u novim okolnostima kada se i jezik i kultura i društvo suočavaju s drugačijim izazovima.