Književna povjesničarka i profesorica Filozofskog fakulteta u Nišu Irena Arsić autorica je više desetina radova iz oblasti stare dubrovačke književnosti i studija iz kulturne historije Dubrovnika 19. vijeka. U svojoj najnovijoj knjizi “Srbi u Dubrovniku” (Ars libri, Beograd 2019.) daje opsežan pregled hrvatske i srpske historiografije koja se bavila ovom temom, naročito se koncentrirajući na fenomen Srba katolika u ovom gradu. Po mišljenju autorice i brojnih drugih istraživača, oni na stanovit način simboliziraju svu kompleksnost duge povijesti Dubrovnika, koji je stoljećima opstajao na granici nekoliko moćnih carstava i velikih kultura.
Profesorice Arsić, što vam vaše znanstveno iskustvo govori u vezi specifičnosti kulturne historije Dubrovnika u odnosu na druge primorske gradove?
Između Dubrovnika i recimo Primorja i Boke kotorske postoji razlika u istorijskom i kulturnom smislu. Moramo znati da su Primorje kao i Boka kotorska dugo vremena bili pod Mlecima, a Dubrovnik nije. Dubrovnik je čitavo vreme Dubrovačke Republike imao neku vrstu “nadziranog suvereniteta”: priznavao je razne gospodare, Mletke, Mađare, Turke, Napoleona i na kraju Austrijance, ali on je u stvari bio slobodan grad. Sloboda ili libertas bio je vrhovni princip, narodni mit njegovog identiteta i održanja. Dubrovački istoričar Lovro Kunčević u svojoj knjizi “Mit o Dubrovniku. Diskursi o identitetu renesansnoga grada” govori u stvari o tri mita Dubrovnika: o slobodi, o granici i o nastanku. Vekovima se piše i govori o slobodi Dubrovnika i ona zaista jeste stalna tema. Ali, kao što je poznato, a o tome piše Kunčević, Dubrovnik je realno turski vazalni grad koji Carigradu svake godine plaća danak. To je ta nemoguća formula koju su Dubrovčani sa uspehom razrešili: oni su turski vazali, ali o svom gradu-državi slobodno odlučuju.
Vizantijski temelji
Pokojni historičar Ivan Đurić u svojoj knjizi “Sumrak Vizantije”, koja je krajem 1980-ih štampana kao zajednički projekt Zagreba i Beograda, govori i o jakim slavenskim utjecajima u gradovima na Jadranu, naročito u ranoj fazi, u XI., XII. i XIII. vijeku.
Tako je. U mojim istraživanjima kao i u radovima mojih kolega možete videti da su najstariji kulturni spomenici u tim primorskim gradovima pisani ćirilicom. I najstariji svetovni stihovi zapisani su ćirilicom. Nedavno je u dubrovačkoj gradskoj biblioteci istoričar Kristian Paskojević održao predavanje o šest vekova ćirilice u Dubrovniku. Ove činjenice su poznate, priznate i raščišćene u naučnim krugovima, ali ne i u široj javnosti pa se ti podaci, kao recimo o tradiciji ćirilice u Dubrovniku, doživljavaju kao iznenađenje. Podsetila bih da je moja knjiga “Srpska pravoslavna crkva u Dubrovniku”, promovisana u njemu 2008. godine, štampana ćirilicom i latinicom, ekavicom i ijekavicom. Na promociji su se susreli kardinal Vinko Puljić i vladika Grigorije. O knjizi su govorili profesor Ivo Banac i profesor Rade Petrović. Na promociji je bila tadašnja županica dubrovačko-neretvanska, gospođa Mira Buconić, i to je takođe primer da kada govorimo o pojedinim kulturnim toposima, onda su oni poznati određenom krugu ljudi kao deo jedne tradicije. Ovakvih susreta je malo, a mislim da su potrebni i u nauci i u širim krugovima. Takve tribine bile bi i u samom Beogradu iznenađenje. Ljudi danas slabo čitaju: površni su, skeptični i nepoverljivi.
Kada biste kao historičarka zavukli ruku u središe tog historijskog fenomena koji se zove Dubrovnik, što biste pronašli?
Dubrovnik je višestruko zanimljiv. On je kao biser u školjci, odnosno kao “bubreg u loju”, kako bi rekao Marin Držić. Interesantan je zato što se nalazi sa ove strane Jadrana. U Italiji vi imate slične primere, ali tako jedinstvene gradove u svojoj kulturi i posebnosti sa ove strane nemate. Sam grad Dubrovnik je u prošlosti imao prosečno po šest hiljada stanovnika, a Republika 20 hiljada. Na toj maloj teritoriji, među nekoliko hiljada ljudi, kako to nalazimo i kod naturalizovanog Dubrovčanina Francesca Marije Appendinija, koji je napisao prvu književnu istoriju Dubrovnika, imate tokom vekova recimo na stotine pisaca.
Gotovo nevjerojatno?
Radi se o tome, što je bio običaj toga vremena i u Evropi, da dubrovački naučnici, medicinari, matematičari i fizičari, kao recimo Ruđer Bošković, svoje naučne traktate pišu u stihovima. Pisanje je bila obaveza i duhovna igra za sve tadašnje ljude koji su bili obrazovani. Imate jednog od najvećih liričara u Dubrovniku, Dživa Bunića, koji je bio pet puta izabiran za dubrovačkog kneza i koji je lično izvršavao kazne nad teškim prestupnicima. Imate slučaj Ivana Gundulića, kojem su ponekad dozvoljavali da ne dođe na sednice Velikog vijeća u Dubrovniku, svesni njegovog velikog književnog talenta. U jednom gradu tako intenzivno okrenutom trgovini kao što je bio Dubrovnik, vekovima se jako cenio književni talent.
U knjizi “Srbi u Dubrovniku” istražujete o Srbima pravoslavcima, ali i o svojevrsnom fenomenu – Srbima katolicima u Dubrovniku.
Moja istraživanja o Srbima katolicima nastavljaju se na dosadašnja istraživanja kako hrvatske tako i srpske istoriografije. Autori novijih istraživanja o Srbima katolicima u Dubrovniku, od 1990-ih do danas, većinom su hrvatski istoričari i ja sam u svojoj knjizi dala pregled njihovog rada. Što se tiče Srba pravoslavaca, Dubrovnik u srednjem veku nije dozvoljavao, uz katoličku, druge konfesije i vere, osim jevrejske koja je u gradu imali svoj geto. Kada je pravoslavno stanovništvo silazilo u Dubrovnik, da rade i da se naseljavaju, ono je primalo katoličku veru. Kada se vraćalo u krajeve u kojima je nekada živelo, ono bi se, kako je govorio Držić, “vraćalo u staru vjeru pradjedovsku”. Tako je bilo do 1790. godine, kada je pravoslavna zajednica u Dubrovniku uspela da legalizuje svoje postojanje. Ta priča o verama, kulturama i stanovništvu Dubrovnika vraća nas i u davno vreme njegovog postanka. Pokojni dubrovački istoričar Antun Ničetić, koji je napisao knjigu “Nove spoznaje o postanku Dubrovnika”, jednom prilikom me je vodio u dubrovačku katedralu i pokazivao mi kako se u temeljima te katedrale nalaze ostaci vizantijske bazilike sa freskama iz IX veka. Na taj način se potiru stare tvrdnje da su Dubrovnik na pustoj hridi osnovala romanska plemena koja su bežala od raznih najezdi, nego je tu, o tome piše Ničetić, već postojala neka vizantijska zajednica.
U svojoj knjizi navodite da je XIX. vijek u Dubrovniku bio vijek Srba katolika. Što bi to značilo i tko su zapravo Srbi katolici?
Devetnaesti vek je bio vek nacionalnog određenja, kako u Evropi tako i u Dubrovniku. U slučaju Dubrovnika radi se i o njegovom specifičnom položaju u tom veku, u kojem se postepeno gasi hiljadugodišnja Dubrovačka Republika. To konkretno znači, u toj nacionalnoj identifikaciji, da je Srbija kao nezavisna država sredinom XIX veka bila veliki izazov Dubrovčanima koji su nakon Napoleona potpali pod jurisdikciju Austro-Ugarske, prema čijoj vlasti su osećali veliku odbojnost. Dubrovački istoričar Nikola Tolja u svojoj knjizi “Dubrovački Srbi katolici – istine i zablude”, štampanoj u Dubrovniku 2011. godine, navodi te Srbe katolike poimence. Bilo ih je preko 160 iz redova intelektualaca raznih struka, kao i desetine iz redova katoličkog sveštenstva. Tolja navodi kako je, citiram, “tada u Dubrovniku bilo čast biti Srbinom katolikom”. Prošle godine izašla je knjiga dubrovačkog novinara iz XIX veka Antuna Stražičića “Dubrovački koluri – uspon i pad srbokatolika”, koju je uredio istoričar Stjepan Ćosić, u kojoj Stražičić opisuje dubrovačku nižu inteligenciju: đake, studente i mlade zanatlije, među kojima on takođe pronalazi i dosta rasprostranjene Srbe katolike.
Kako su izgledali konkretni stavovi i raspoloženje Dubrovčana koji su se tada izjašnjavali kao Srbi katolici?
Tu je recimo jedan Medo Pucić, koji je bio političar i književnik iz plemićke obitelji u Dubrovniku sredinom XIX veka. On je bio školovan širom Evrope, bio je svetski čovek, rado viđen i u Veneciji i u Rimu i u Carigradu. “Leti živi u Gružu, a zimu provodi u Parizu”, govorili su za njega njegovi savremenici. Nazivao se Srbinom katolikom, bio je oduševljeni pristalica panslovenskog ujedinjenja, a objavio je i dve knjige o ćiriličnim spomenicima u Dubrovniku. Što se tiče prezira Srba katolika u Dubrovniku prema austrijskoj vlasti u XIX veku, dobar primer je upravo porodica Meda Pucića. Njih je bilo sedmero braće i svi oni su se zakleli da neće imati potomstvo koje će kasnije, smatrali su, biti robovi austrougarskoj vlasti. I tako su Pucići u stvari izumrli. Najobrazovaniji ljudi toga vremena, ne samo u Dubrovniku, zalagali su se za neku varijantu sveslovenskog ujedinjenja, da bi se kasnije nacionalno svrstavali.
Istorija nije crno-bela
Kakav je bio odnos Hrvata katolika i Srba katolika u Dubrovniku u to vrijeme?
Tada, sredinom i u drugoj polovini XIX veka, Hrvati katolici i Srbi katolici u Dubrovniku su često međusobno “ratovali” preko štampe. Hrvati katolici su imali svoj list koji se zvao “Crvena Hrvatska”, koji je uređivao Frano Supilo, a Srbi katolici opet svoj list koji se zvao “Dubrovnik” i uređivao ga je Antun Fabris. Kada je podignut spomenik Ivanu Gunduliću 1893. godine u Dubrovniku, došlo je među njima čak do fizičkog obračuna. Početkom XX veka, sa tom čuvenom Riječkom i Zadarskom deklaracijom, dolazi do međusobnog pomirenja ovih grupa. Nakon Prvog svetskog rata Srbi katolici se utapaju u Kraljevinu SHS, premda istoričar Stjepan Ćosić u svojim radovima citira pisma Luje Vojnovića, brata Ive Vojnovića, prvo kralju, a nakon 1945. i Josipu Brozu Titu, sa predlogom da bi Dubrovnik trebao imati status autonomne jedinice unutar Jugoslavije. Ta pisma Luje Vojnovića dokazuju, smatra Stjepan Ćosić, koji je inače o Luji Vojnoviću napisao dragocenu knjigu na osnovu arhivskih istraživanja, da stavovi Srba katolika nisu bili pod uticajem srpske politike, jer srpska politika u to doba za Dubrovnik nije imala nikakvog interesa. Što se tiče nauke, danas se hrvatska istoriografija daleko više bavi Srbima katolicima u Dubrovniku nego ona srpska.
Dum Ivan Stojanović, koji je bio katolički sveštenik, jednom je rekao “moja srpska nacionalnost mi ne smeta da budem dobar katolik”. Srpska pravoslavna crkva bila je daleko više protiv Srba katolika sa generalnom tezom da “nema Srba izvan pravoslavne vere”
Kako su se Katolička i Pravoslavna crkva odnosile prema Srbima katolicima?
Bilo je u to vreme pojedinačnih napada, recimo lista “Katolička Dalmacija” na Srbe katolike, ali, sa druge strane, bilo je Srba katolika i među katoličkim klerom, pa je tako Dubrovčanin dum Ivan Stojanović, koji je bio katolički sveštenik, jednom rekao “moja srpska nacionalnost mi ne smeta da budem dobar katolik”. Srpska pravoslavna crkva bila je daleko više protiv Srba katolika sa generalnom tezom da “nema Srba izvan pravoslavne vere”. I Srbi katolici koji su dolazili u Beograd nisu adekvatno primljeni. Visokoobrazovani Medo Pucić, koji je bio vaspitač srpskog kralja Milana, bio je jako kritikovan. Lujo Vojnović koji je bio vaspitač kralja Aleksandra, takođe. Beogradska čaršija nije imala razumevanja za Srbe katolike.
Otac Luja i Iva Vojnovića, Konstantin, sebe je smatrao Hrvatom, Ivo se osećao Jugoslovenom, a Lujo Vojnović se smatrao Srbinom. Krajem XIX i početkom XX veka takvi različiti stavovi u istoj porodici nisu bili neobična stvar
Kada se danas u javnosti govori o Dubrovniku i o njegovoj prošlosti, često se to čini bez naročitog ulaženja u delikatne povijesne detalje.
Nauka se bavi istraživanjima istorijskih činjenica i novija hrvatska istoriografija (S. Ćosić, N. Tolja, I. Banac) dala je važan doprinos u osvetljavanju kompleksnosti dubrovačke istorije kroz vekove, dok razmišljanja šire javnosti ne spadaju u odgovornost nauke, već su ti stavovi rezultat stanja u društvu. Sve moje knjige o Dubrovniku prvo sam nosila u Dubrovnik da ih poklonim mojim tamošnjim kolegama istoričarima. Istorija nije crno-bela nego kompleksno kretanje čoveka i društva kroz vreme. Na primer, u monografiji o Luji Vojnoviću autor Stjepan Ćosić navodi da je otac Luja i Iva Vojnovića, Konstantin, sebe smatrao Hrvatom, Ivo se osećao Jugoslovenom, a Lujo Vojnović se smatrao Srbinom. U to vreme, kraja XIX i početka XX veka, takvi različiti stavovi u istoj porodici nisu bili neobična stvar i to je istoriografija zabeležila. Mi istoričari smo naučili da nauka ne sme da bude nacionalno obojena i da mora da pronađe svoj put objektivnosti u istraživanju činjenica i pronalaženju istine.
