Činjenica da je ćirilica nastala pre više od hiljadu godina, i to za potrebe staroslovenskog jezika, najstarijeg književnog jezika Slovena, dovoljan je razlog da je svi Sloveni, a ne samo Srbi i još poneki narodi, proslavljaju kao jednu od najvećih svojih, pa i svetskih, civilizacijskih vrednosti – kaže za P-portal Rajna Dragićević, profesorka na Katedri za srpski jezik na Filološkom fakultetu u Beogradu, podsećajući i na vredno ćirilično nasleđe baštinjeno kroz vekove.

Ćirilica, kao izvorno pismo srpskog naroda, na kom su zabeleženi svi tragovi i svedočanstva postojanja i kulturne delatnosti kroz vekove, na kom se širilo obrazovanje, nauka, književnost, kultura uopšte, danas je često personifikovana u negativnim kontekstima. Civilizacijska vrednost i sredstvo komunikacije i razumevanja – često je predmet podela i nerazumevanja. U nekim sredinama, poput Hrvatske, jedno je od malobrojnih razlikovnih identitetskih obeležja, pa je tu situacija dodatno usložnjena. U Srbiji nema status koji zaslužuje. Nema je dovoljno na javnim mestima, u sredstvima informisanja, pa ni u izdavačkoj delatnosti. Sa tim se, bez obzira na mimoilaženja u pogledu načina njene afirmacije, slažu svi vodeći jezikoslovci.

– To je ostatak iz komunističkih dana, kada je ćirilica ipak svesno potiskivana iz upotrebe kod Srba, a tome su se pridružile i neke nove snage koje sve čine da ona ne dobije odgovarajuće mesto – upravo zato što je ćirilica, uz srpski jezik i crkvu, jedan od najznačajnijih srpskih identitetskih činilaca – ističe profesor Sreto Tanasić, dopisni član ANURS-a i predsednik Odbora za standardizaciju srpskog jezika, i dodaje da je njen značaj tim veći što je nacionalni i kulturni prostor na kom živi srpski narod ispresecan državnim granicama.

I dok latinica nadire iz svih izvora informacija i još uvek ne postoje tehnički uslovi za njenu ravnopravnu upotrebu sa ćirilicom na internetu ili na mobilnim uređajima, Tanasić ipak smatra da ćirilica nije smetnja za komunikaciju u savremenom svetu.

– Nema problema u tehnologijama, problem može biti u našoj svesti, u odsustvu nacionalnog ponosa što imamo takvu pisanu baštinu na ćirilici ili u negovanju samoporicanja – kaže Tanasić.

– Na ovom pismu stvorena su dela koja idu u evropsku i svetsku riznicu baštine. Da pomenemo srpski spomenik “Miroslavljevo jevanđelje” – jedan od bisera u toj riznici. Pa biografije svetih srpskih kraljeva ili “Dušanov zakonik” iz 14. veka, dakle sve znatno pre nego što su neke danas moćne države i postojale – napominje.

Da je važno graditi i negovati kolektivnu svest o tome da pismo ne može biti kočnica ekonomskog i kulturnog razvoja, ali i da sigurne budućnosti ne može biti bez poznavanja i poštovanja prošlosti i tradicije, slaže se i profesor Milivoj Alanović sa Katedre za srpski jezik i lingvistiku na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu.

– Kada danas govorimo o ćirilici, obično se misli na srpsku ćirilicu, ali ne treba zaboraviti da je ovo pismo nastalo još u 9. veku i da je na njemu vođenja sva tadašnja i potonja svetovna i duhovna komunikacija na prostorima koji daleko premašuju granice nekadašnje jugoslovenske zajednice. Iako su u 18. i 19. veku nastale nacionalne ćirilice, to je bila nužna mera da se savremeni slovenski jezici vernije beleže, koja je pomogla širenje pismenosti – zaključuje Alanović.

Govoreći o civilizacijskoj vrednosti ćiriličnog pisma, profеsorka Dragićević podseća da su od 10. do 20. veka najvažnija dela srpske kulture napisana ćirilicom. Kao i da, zostavljajući ćirilicu, zanemarujemo i zaboravu predajemo vekove svoje kulture. Što se tiče položaja i podzastupljenosti ćirilice u javnoj upotrebi, ona objašnjava da odnos između ćirilice i latinice ima i duboku simboličku vrednost. U podeljenom društvu, po njenim rečima, dva pisma ne predstavljaju prednost, već simbole dva sistema vrednosti.

– Kolika je psihološka i kulturološka pukotina između zagovornika ćirilice i latinice najbolje pokazuju podaci iz “Asocijativnog rečnika srpskog jezika”. Asocijacije ispitanika, a to su mladi ljudi koji imaju između 18 i 25 godina, na reči-stimuluse “ćirilica” i “latinica” vrlo su ostrašćene i ukazuju na dva kulturološka modela. Prva pomisao govornika na “ćirilicu” jeste: srpsko, pravoslavlje, Ćirilo i Metodije, staro, tradicija, bukvar, Sloveni, Srbin, crkva, knjiga, slava, istorija, jevanđelje i dr., a asocijacije na reč “latinica” idu u suprotnom smeru: Zapad, engleski, Rim, katolici, ružno, tuđe, strani jezik itd. Očigledno je da sudbina ćirilice zavisi i zavisiće od političke opcije na vlasti i njenih sledbenika, jer se opredeljenje za nju shvata kao nacionalna ili anacionalna politička orijentacija – smatra Dragićević.

Iako je ćirilica kroz vekove bila i ostala primarno pismo srpskog jezika, usled različitih društvenih i političkih okolnosti postojala je i razvijena srpska književna tradicija na latinici, od prostora bivše Austrougarske, zatim i u zajedničkoj državi Južnih Slovena. Pa tu distinkcija na “naše” i “tuđe” ponovo biva problematična.

Profesorka Ivana Antonić sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, podsećajući da je ćirilica najsavršenije alfabetsko pismo, sastavljeno samo od monogramskih grafema, takođe podseća na istorijske dokumente koji beleže da su se Srbi hrišćanske – katoličke provenijencije na širem južnoslovenskom prostoru i u ranijim vekovima služili latiničnim pismom.

– Treba nastojati smislenim delovanje s jedne strane podsticati upotrebu ćirilice, a s druge strane u međunarodnim okvirima jasno staviti na znanje da je ćirilica primarno pismo srpskog jezika, ali da se na srpskom jeziku piše i latinicom te da se jezička identifikacija ne može vršiti samo na osnovu pisma kojim je neki dokument napisan – smatra Antonić.

Akademik i ugledni slavista Predrag Piper primećuje da se latinizacija srpske kulture, koja je počela u 19. veku, i dalje sprovodi uz jače ili slabije otpore. On smatra da to nije sasvim spontano jer, kako podseća, svaka okupatorska vlast u Srbiji prvo je ukidala ćirilicu. Ipak, na pitanje kako onda odgovoriti na famozni argument “Šta će Srbima u Hrvatskoj ćirilica ako i u Srbiji zamire”, ističe da je to “jezuitski lukava” i pogrešno postavljena teza, jer iako je latinica, nasleđena iz vremena Jugoslavije i srpskohrvatskog jezika, vidljivija u javnosti, daleko od toga da svi u Srbiji pišu latinicom, a i po važećem Ustavu Republike Srbije pismo srpskoga jezika je – ćirilica.

– Ko je Srbin, pisaće ćirilicom makar bio poslednji Srbin na svetu, ili poslednji čovek koji piše ćirilicom, bez obzira na to kako se piše u Srbiji. Ćirilica je za Srbe deo nacionalnog identiteta. Ona kulturološki i simbolički povezuje Srbe u prostoru, vremenu i društvu. Ljudi sa slabijim ličnim i nacionalnim samopoštovanjem spremniji su da se odreknu neke komponente identiteta. Srbi koji su manje ili više “rasrbljeni” lakše se odriču ćirilice, nalazeći za to različita opravdanja ili izgovore – smatra profesor Piper.

Srpska zajednica u Hrvatskoj, međutim, nalazi se u specifičnom i izazovnijem položaju u odnosu na druge zemlje u regionu i svetu. Stigma koja je prati u postkonfliktnom društvu preneta je i na ćirilično pismo. Razbijene ćirilične table od Vukovara do Biskupije možemo nazvati izgovorom, ali je situacija znatno složenija. Iako svaka zajednica, bez obzira na brojnost i često nepovoljno okruženje, treba da nastoji da neguje sve svoje osobenosti i sačuva svoje kulturno nasleđe, a srpska zajednica i – ćirilično pismo, jer je ono danas često jedini pouzdani identitetski znak Srba koje je zadesio manjinski status, nameće se i pitanje izbora, a ne samo izgovora.

– Svakoj savremenoj, organizovanoj građanskoj državi koja pretenduje da bude uzoran okvir za sve svoje građane trebalo bi da bude u interesu da poštuje jezički i u najširem smislu kulturni identitet svakog građanina kao pojedinca, a posebno manjinskih nacionalnih zajednica, a naročito u lokalnim sredinama gde su oni većinski živalj ili su zastupljeni u odgovarajućem procentu – poručuje Ivana Antonić i napominje da u Vojvodini taj procenat iznosi minimalno 15 odsto.

Tako je i Ustavnim zakonom o pravima nacionalnih manjina Republike Hrvatske uređena ravnopravna službena upotreba jezika i pisma kojim se služe pripadnici nacionalne manjine. Ostvaruje se na području jedinice lokalne samouprave, ali tamo gde pripadnici pojedine nacionalne manjine čine najmanje – trećinu stanovnika. Prema popisu stanovništva iz 2011., srpska zajednica u Hrvatskoj to je pravo ostvarila u 21 opštini i dva grada. Te opštine i gradovi imaju obavezu da to urede svojim statutima, a onda zakonske i statutarne odredbe i – primenjuju.

– Osim općine Gračac, u svim ostalim općinama i gradovima statuti su usklađeni sa tim zakonom te uređuju primjenu srpskog jezika i pisma, jedino je različita razina primjene zakona. Grad Vrbovsko, primjerice, statutom uređuje ostvarenje na službenu upotrebu srpskog jezika i ćiriličnog pisma, ali se ništa od tog ne primjenjuje, slično je i u općini Donji Kukuruzari. U ostalim općinama su postavljene dvojezične natpisne ploče općinskih organa, ali, primjerice, nisu pisani prometni znakovi na ulazu u naselja – objašnjava potpredsednik Vlade iz redova srpske zajednice Boris Milošević.

Uz sve zakonske, statutarne i službene (ne)upotrebe, srpske institucije u Hrvatskoj nastoje da omoguće svim roditeljima koji to žele da deci obezbede obrazovanje na srpskom jeziku i pismu. Srpsko kulturno društvo Prosvjeta najavilo je nedavno intenziviranje aktivnosti na polju afirmacije različitih modela obrazovanja.

Na prostoru Vukovarsko-sremske i Osječko-baranjske županije, gde je najveća koncentracija pripadnika srpske zajednice, uz i dalje jake društvene podele i stigmu koja prati ćirilicu, ove motivacije ne manjka. Na srpskom jeziku i ćiriličnom pismu školuje se 1.500 učenika u 16 matičnih i 10 područnih škola i 460 učenika u pet srednjih škola, kako nam potvrđuje Milica Stojanović, predsednica Odbora za obrazovanje Zajedničkog veća opština iz Vukovara.

– Roditelji iz redova srpske nacionalne manjine u najvećem broju slučajeva iskazuju želju za obrazovanjem na srpskom jeziku i pismu, retki su izuzeci koji upisuju decu na nastavu na hrvatskom jeziku. Prema ćirilici, nažalost, na istoku zemlje postoji odbojnost i ona se javno ne koristi. Možete dobiti dvojezičnu osobnu, ali ne možete naći ćirilične natpise na ulasku u mesta sa srpskim stanovništvom, ne možete registrovati školu u kojoj su deca srpske nacionalnosti apsolutna većina, ako govorite srpski, možete naići na prekoran pogled ili osudu – kaže za P-portal Milica Stojanović i napominje da to nije slučaj sa drugim nacionalnim manjinama, što ocenjuje diskriminacijom dela građana koji vekovima žive na ovom prostoru.

Isticanje ćiriličnih natpisa na javnim ustanovama u Hrvatskoj teško da može ugroziti većinski narod, njegov jezik i pismo. Ali sigurno da može u brojnim, pogotovo urbanim sredinama da bude podstrek pripadnicima srpske zajednice za nametnuto opredeljenje. Kako god ga nazvali – samoporicanje, opravdanje, tiha asimilacija…

– Ćirilica je jedan od onih zlatnih obruča koji nam ne da da izgubimo osećaj pripadnosti srpskom narodu i njegovoj velikoj kulturi, koji na njoj ima dela na kojima nam može pozavideti i cela kulturna Evropa – kaže profesor Tanasić podsećajući da su Srbi u Hrvatskoj deo srpskog naroda kao celine, i to značajan deo koji je kroz istoriju mnogo dao u srpsku nacionalnu riznicu, ali i u evropsku.

– Naravno, živeći sa hrvatskim narodom, međusobna kulturna prožimanja su bila prirodna. Ali sve što smo stvorili, sve što nam se događalo, zapamtili smo u svome srpskom jeziku i gotovo sve zapisali ćirilicom. Svaki Srbin, bilo gde da živi, baštini svaki od spomenika srpske kulture. Zato je važno – i za Srbe u Hrvatskoj ćirilica je taj zlatni obruč – zaključuje Sreto Tanasić.