Stogodišnjica nadrealizma u Srbiji i u svetu – sto godina od „Prvog manifesta nadrealizma“ Andre Bretona i sto godina od prvih publikacija i aktivnosti Beogradskog nadrealističkog kruga u jesen 1924, obeleženo je otvaranjem velike izložbe „Aktivitet: 100 godina nadrealizma“ u Muzeju savremene umetnosti na beogradskom Ušću 19. oktobra.

Reč je o obimnoj izložbi postavljenoj na tri muzejska nivoa koja predstavlja najraznovrsniju građu u veoma širokom opsegu medija i umetničkih formi kao što su:  slike, kolaži, objekti, instalacije, grupne proklamacije i društvene akcije, intervencije, fotografije i fotogrami, filozofski traktati i dečija književnost, multimedijalne pesme-slike, antiromani, fanzini, časopisi, ankete, polemike i mnogi drugi iskazi i objekti. Svaka od celina izložbe ima barem jedan prostor gde se publika poziva da bude u aktivnoj interakciji sa nekim delom ili metodom umetničkog stvaranja: da podeli zapise ili crteže svojih snova i zakači ih u izložbeni prostor ili da napravi intervenciju na fotografiji derutnog zida kao što su to nadrealisti činili.

Zahteva se, dakle, aktivnost posmatrača, a sve to prema kustoskoj zamisli dr Sanje Bahun, profesorke Univerziteta u Eseksu, i njenih saradnica iz beogradskog Muzeja savremene umetnosti Aleksndre Mirčić, Žakline Ratković i Une Popović.

Tematske celine ove izložbe su: Uvodna sekcija i estetika publicistike; Nadstvarnost: nesvesno i javno; San i snevanje; Igra; Pedagogija nadrealizma; Poetika multimedije: tekst, slika, zvuk i pokret nadrealizma; Kinoimaginacija; Zidovi; Revolucija, dekolonizacija, pokret nesvrstanih; La vie mobile: putovanja, međunarodna saradnja i razmena, prevođenje nadrealizma; Kako izlagati nadrealizam.

Među umetnicima i kolektivima čija su dela izložena su između ostalih: Dušan Matić, Nikola Vučo, Oskar Davičo, Milan Dedinac, Stevan Živadinović – Vane Bor, Radojica Živanović – Noe, Đorđe Jovanović, Aleksandar Vučo, Julijana Lula Vučo, Jelica Ševa Ristić, Marko Ristić, Solomon Moni de Buli, Dida de Majo, Andre Breton, Stane Kregar, Miljenko Stančić, Jovan Bijelić, Maks Ernst, Andre Mason, Huan Miro, Pablo Pikaso, Men Rej, Ivana Tomljenović-Meler, Krsto Hegedušić, Nives Kavurić-Kurtović…

Poseticoma je predstavljen jedan od prvih proglasa, poziva za pridruživanje nadrealizmu, ali oni koji su taj proglas primili mogli su da ga čitaju samo u ogledalu, pa je tako postavljen i na ovoj izložbi. Izloženo je i jedno od prvih pisama koje je sa Bretonom razmenio Marko Ristić, a koje se čuva u Arhivu u Drezdenu, kao i  „Manifest nadrealizma“ Andre Bretona iz legata Marka Ristića, a koji je pohranjen u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Inače je najstariji izloženi rad fotografija malog Marka Ristića iz 1910. godine.

Nadrealizam kao pokret koji ima dugi vek trajanja pojavljuje se i kao kolektivna akcija i kao individualni čin, ali uvek društveno osmišljen. U tom smislu karakterističan je rad zagrebačke umetnice Nives Kavurić Kurtović (1938-2016) „Majka hrabrost posustaje“ (olovka, tuš, tempera u boji na papiru), kao intimna, ali i socijalna vizija iz 1971. godine.

Posetioci mogu da prolaze kroz tunel u kome se čuje glas Milana Dedinca koji recituje svoju poemu „Javna ptica“. Čuju se snimljeni zvuci ispred kuće u kojoj su se okupljali beogardski nadrealisti koji otkrivaju zajedničku publikaciju – umetnički rad Dušana Matića i Huana Miroa iz 1970-ih godina kao svedočanstvo saradnje beogardskih i pariskih nadrealista…

Prema scenariju Marka Ristića na praznik Sretenje 1923. godine realizovana je predstava “1002. noć” koju su u Narodnom pozorištu u Beogradu izvele balerine ovog teatra, a provokativni plakat za ovu predstavu na kome su balerine nacrtane sa elementima majmuna primata, potpisao je Aleksandar Deroko! Prihod od ove predstave zamišljen je kao početak sakupljanja donacija za Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“.

Marko Ristić bio je veliki prijatelj Krsta Hegedušića. Ristićeva poema „Turpituda“ opremljena crtežima Krsta Hegedušića bila je zabranjena 1938. godine zbog revolucionarnog zanosa u nadrealističkom ključu. Celo izdanje poeme je zaplenjeno, ali je reprint ipak objavljen 1972. godine jer su se zabranjeni primerci pronalaizli na buvljim pijacama gde su ih prodavali ljudi iz policije! Na izložbi se nalazi autentična fotografija sobe iz Ristićevog stana, gde su na zidovima vertikalno postavljeni Hegedušićevi crteži, a tako su postavljeni i na ovoj izložbi.

O Marku Ristiću lepo je govorio i Miroslav Krleža: „Marko R. je simpatičan i pametan mlad čovjek, od mnogih koje sam ovdje upoznao daleko jedan od najsimpatičnijih“, piše Krleža supruzi Beli 1933. godine (Milanka Todić: „Fotografija i propaganda 1945-1958“).

Izložba posvećena nadrealizmu ima u svom naslovu reč „aktivitet“, a ta reč kako su objasnili kustosi, podrazumeva tri odrednice: prva je da su umetnička dela „aktiviteti“ koji nastaju kroz interakciju nesvesnog i realnosti, te da umetnička dela žive isključivo kroz aktivnu interakciju između umetničkog objekta, njegovog stvaraoca i njegovog primaoca; druga odrednica je da je ta kreativna interakcija uvek transformativna i da kustosi moraju inovirati i pronalaziti metode interakcije koji odgovaraju novim publikama; treća odrednica podrazumeva da stvaraoci i primaoci umetničkih dela treba da dolaze iz najšireg društvenog preseka uključujući decu, seniore i osobe sa invaliditetom.

Izložba „Aktivitet: 100 godina nadrealizma“ u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu traje do 24. februara 2025. godine.