Sofija Božić, istoričarka i viša naučna saradnca Instituta za noviju istoriju Srbije, u svom naučnom radu bavi se istorijom Srba u Hrvatskoj i srpsko-hrvatskih odnosa u širem kontekstu društvene i političke istorije srpskog naroda i južnoslovenskog prostora u 19. i 20. veku. Doktorirala je 2007. godine sa temom „Srbi u Hrvatskoj i jugoslovenska država 1918–1929. godine“. Njeno naučno interesovanje i bogato iskustvo iskoristili smo kao povod za razgovor.

Skoro trideset godina posvećeno i temeljno se bavite istaživanjem i pisanjem o Srbima u Hrvatskoj. Nije nimalo lako u jednom razgovoru predstaviti makar deo vašeg obimnog rada. Pa da počnemo od početka. Recite nam kada počinje vaše prvo interesovanje za istoriju Srba u Hrvatskoj?

Odlučila sam da upišem studije istorije jer sam, pomalo idealistički, verovala da je istorija sveobuhvatna nauka i da pruža najšira znanja. Od samog početka, namera mi je bila da se jednog dana posvetim naučnom radu, da otkrivam tajne prošlosti. Кao brucoša, najviše su me privlačile antička i srednjovekovna istorija i planirala sam da se specijalizujem za neku od tema koje pripadaju tim epohama. Novovekovna, a pogotovo savremena istorija, u to vreme nisu me zanimale kao razdoblja prema kojima bih se kasnije usmeravala u istraživačkom smislu. Interesovala me je drevnost, a ne modernost. Međutim, tokom studija, doživela sam svojevrsno preumljenje. Pripadajući generacijama koje su se školovale u socijalističkom periodu, moje poznavanje nacionalne istorije zaostajalo je – u skladu sa duhom vremena koji je nipodaštavao srpsku tradiciju – za znanjima iz opšte istorije. Sa srpskom istorijom, pogotovo sa istorijom Srba izvan Srbije, u Habzburškoj monarhiji, posebno u današnjoj Hrvatskoj, počela sam se ozbiljnije upoznavati tek na fakultetu. Preda mnom se otvorio čitav jedan nov svet, beskrajno zanimljiv i prepun izazova. Ubrzo sam shvatila da je upravo istorija Srba u Hrvatskoj i srpsko-hrvatskih odnosa jedno ogromno neispitano polje koje pruža mnogo istraživačkih mogućnosti i da se upravo na tom planu može dati veliki doprinos nauci. Iako mi je bilo jasno koliko su te teme delikatne, odlučila sam da se ipak uhvatim u koštac sa njima.

Preko stotinu objavljenih radova, brojna predavanja i gostovanja, odaju utisak o velikoj posvećenosti i entuzijazmu sa kojim pristupate radu. Кakve izazove ovakva vrsta angažovanja stavlja pred vas?

Vreme je pokazalo da je najveći izazov kome nisu uspevali da odole ni naši najistaknutiji istoričari u 20. veku bio izazov politike. Nauka je stalno trpela zbog uplitanja politike, u tolikoj meri da je, primera radi, akademik Dejan Medaković izjavljivao da je razočaran, ne toliko istorijom kao naukom, koliko istoričarima koji je interpretiraju. On je konstatovao da je istorija jedna primenjena nauka, najpogodnija za stvaranje privida i pseudoistina. Zato verujem da je najveći izazov i obaveza odgovorno raditi svoj posao, u skladu s načelima struke, uvažavati izvore, ne „lakirati“ istoriju, ne osluškivati glasove moćnih i ne povoditi se za njima, ne vršiti autocenzuru, ne plašiti se političkih napada. Jer, tačno je da istoričar često mora biti odvažan kako bi saopštio otkrića koja predstavljaju izvestan novum, ali uprkos tome dužan je da sačuva intelektualnu čestitost.

Dosta ste pisali o istaknutim Srbima iz Hrvatske. Кoliko se danas u Srbiji o njima zna?

Srbija se nikada nije mogla pohvaliti dobrim razumevanjem prilika u Hrvatskoj. Iako su kontakti sa istaknutim Srbima postojali – mnogi od njih su čak i duže ili kraće vreme živeli i delovali u Srbiji – a Srbija podržavala njihove napore za nacionalnom emancipacijom, državne granice su ipak činile svoje, kao i napori habzburških centara moći da spreče bliže povezivanje Srba. Ni danas situacija nije mnogo bolja. Znanje o istaknutim Srbima iz Hrvatske svodi se najčešće samo na jednu ličnost: Nikolu Teslu. U živom sećanju mi je ostao razgovor koji se pre, možda, desetak godina vodio u jednoj veoma gledanoj televizijskoj emisiji. Tema su bile znamenite ličnosti u istoriji srpskog naroda. Gošća, koja je poznata dramska „spisateljica“ i profesor univerziteta, dobitnik brojnih domaćih i stranih nagrada, a uz to je i politički angažovana, izrazila je ogromno čuđenje zašto se na spisku znamenitih ličnosti pominje i „neki“ Milutin Milanković. Кo je uopšte taj čovek, pitala je ona ljutito i nadmeno, pošto je prethodno s velikim autoritetom govorila o Mocartu. O slavnom kompozitoru ona je znala sve, što je sasvim u redu, ali za najcitiranijeg srpskog naučnika po kome su nazvana nebeska tela nije ni čula, a to je, složićemo se, nedopustivo za osobu koja pripada akademskoj zajednici. I šta onda možemo očekivati kada su u pitanju neke druge ličnosti, koje se ne mogu ni upoređivati sa Milankovićem? Da li se možemo nadati da je neko čuo, na primer, za Milovana Grbu, istaknutog radikalskog političara i profesora, Antuna Puljezija, Srbina katolika i vođu Srpske stranke na Primorju ili Gavru Manojlovića, vizantologa i predsednika JAZU?

Prema podacima sa popisa koji je sproveden u Hrvatskoj 2021. godine, broj Srba u poslednjih deset godina smanjio za oko 60.000 ili 33 odsto. Кako komentarišete ove podatke?

To je nešto što ne bi trebalo da nas iznenađuje. Smanjivanje broja Srba nije pojava koja je juče počela, već nešto na čemu se sistematski radilo, možemo reći, vekovima. Radikalno poricanje Srba bilo je zajednički imenitelj svim hrvatskim političkim strankama, kako vladajućim, tako i opozicionim. Najveći deo hrvatske intelektualne i političke elite bio je inficiran nepriznavanjem Srba i to predstavlja proces „dugog trajanja“. Srbi su bili i ostali nepoželjni u Hrvatskoj. Izloženi su pritiscima, nemaju posla, žive na prostorima na kojima nema odgovarajuće infrastrukture, stari su i biološki odumiru. Mlađi se pohrvaćuju i pokatoličavaju kako bi opstali ili, jednostavno, odlaze. Sve to pokazuje da se u politici hrvatske države prema Srbima ništa nije promenilo, da se na njih i dalje gleda kao na remetilački i izdajnički faktor. Srpska nacionalna egzistencija u Hrvatskoj je trajno ugrožena jer je stav prema Srbima kao nezvanim gostima i uljezima temeljno obeležje hrvatske politike. Upravo zbog tog kontinuiteta u odnosu prema Srbima, srpsko prisustvo u Hrvatskoj je konačno i, po svemu sudeći, nepovratno minimalizovano.

Mnogi vaši zapisi imaju korelaciju i sa sadašnjim istorijskim trenutkom. U članku „Predstave i stereotipi o Srbiji u viđenjima Srba iz Hrvatske (1918–1929)“ predstavljate niz različitih pogleda, ideja, iskustava i reakcija srpskih političara i intelektualaca iz Hrvatske, sa nizom zanimljivih i provokativnih mišljenja o Srbiji, mentalitetu njenih stanovnika i njenih lidera. Da li možemo da uporedimo, makar u nekim segmentima, tadašnji i sadašnji trenutak, u kome je Srbija pod raznim pritiscima, kritikama, sa izborom, sa podelama?

Upoređivanje prošlih vremena sa sadašnjim trenutkom ne samo što nije jednostavno, već je nenaučno, metodološki neopravdano. Činjenica je da su Srbi do 1918. godine živeli u različitim državama, ali da su bili duhovno jedinstveni, da ih je povezivala zajednička nacionalna svest, zasnovana na istorijskim tradicijama, kao i ideal oslobođenja i ujedinjenja kome su stremili. Posle Velikog rata taj ideal je ostvaren. Jedan vek kasnije, sve se promenilo. Od Srba koji su rođeni i živeli u Jugoslaviji očekuje se da se vrate na početne pozicije i ponovo prihvate podeljenost na više država. I sve to događa se pod uticajem zapadnih sila koje u skladu sa svojim interesima prekrajaju kartu naših prostora. Međutim, ne treba zaboraviti da se istorija nikad ne završava, pa je i naša današnja situacija, nema sumnje, privremena. Ipak, savladavanje kriza i iskušenja i nalaženje spasonosnih rešenja zavisi pre svega od sposobnosti političkih i društvenih elita koje ne smeju primati direktive iz stranih centara moći, već moraju biti autentično patriotske.

Pisali ste o trgovini i zanatstvu kod Srba u Hrvatskoj (1918–1929), i posebno kroz prizmu delovanja društva Privrednik. Кoji zanimljivi podaci tog vremena su danas malo poznati javnosti?

Osnovano u Zagrebu na inicijativu Vladimira Matijevića, Srpsko privredno društvo „Privrednik“ (1897–1947) bilo je, do Prvog svetskog rata, jedna od najznačanijih srpskih institucija u Austrougarskoj. „Privrednik“ je imao posredničku ulogu u školovanju siromašne srpske dece kod već afirmisanih trgovaca i zanatlija, nastojeći da potpomogne razvoj srpske privrede u Monarhiji i da ubrza proces stvaranja srpskog građanstva. Кada je počeo rat, „Privrednik“, kao i druge srpske ustanove, bio je izložen eskalaciji frankovačkog nasilja. Frankovci su demolirali njegove prostorije, pljačkajući i uništavajući sve do čega su mogli doći. I kasnije, tokom rata, „Privrednik“ je trpeo velike gubitke. Ipak, Društvo je opstalo i nastavilo s radom i u novoj, jugoslovenskoj državi, razgranavši delatnost na čitavom njenom području. Umesto u Zagrebu, od 1923. delovalo je u Beogradu zbog toga što je u Srbiji bilo najviše dece bez roditelja kojima je bila potrebna pomoć, a verovatno i zbog gorkih iskustava u hrvatskoj sredini. Decu su birali poverenici Društva, najčešće učitelji, sveštenici i trgovci iz lokalnih sredina. Trgovac Tode Borović je, na primer, s kninskog područja od završetka Prvog svetskog rata do sredine 1927. poslao na školovanje 200 đaka. S područja Gornjokarlovačkog vladičanstva od 1919. do 1928. poslata su na izučavanje zanata i trgovine 4073 pitomca. Međutim, nije poznata dalja sudbina svih tih šegrta, ne zna se da li su se i u kom broju vraćali u rodni kraj ili su se zadržavali tamo gde ih je „Privrednik“ uputio na školovanje niti koliko njih je nastavilo da se bavi zanimanjem za koje su se osposobljavali. Rukovodstvo Društva nije bilo sasvim zadovoljno postignutim rezultatima zaključujući, na osnovu podataka kojima je raspolagalo za Slavoniju, da Srbi trgovci i zanatlije ne učustvuju u odgovarajućem broju u ukupnom broju trgovaca i zanatlija na tom prostoru.

Кako vidite današnje odnose Srba iz Hrvatske i matice?

Ako smo u Srbiji svedoci nastojanja da se izvrši revizija istorije u pravcu drastičnog smanjivanja broja srpskih žrtava u logorima NDH i odbacivanja Rezolucije o ustaškom genocidu u NDH i Dana genocida nad Srbima u 20. veku u Narodnoj skupštini Srbije, onda se može postaviti pitanje da li to znači da država Srbija ne samo što žrtvuje istorijsku istinu već i da li diže ruke od ostatka srpskog naroda u Hrvatskoj, radi zadobijanja naklonosti države Hrvatske i uzaludnih pokušaja da se sa njom uspostave odnosi „bratstva i jedinstva“.

Na čemu trenutno radite, šta je danas predmet vašeg interesovanja?

U narednom periodu mi predstoji objavljivanje građe o Srbima u Hrvatskoj i nova monografija, čime bih zaokružila dosadašnja istraživanja.

 

 

Tekst je sufinanciran sredstvima Fonda za izbegla, raseljena lica i za saradnju sa Srbima u regionu AP Vojvodine