Rastko Petrović pripada grupi pisaca koji su se oglasili neposredno posle Prvog svetskog rata i obrazovali jezgro srpskih modernista. Jedan od najinovativnijih autora srpske moderne književnosti hrabro je, nadareno i originalno promišljao svoj tematski korpus eklektično spajajući različite izvore nadahnuća baš kao i žanrove, poigravajući se formom i jezikom. Slovio je za jednog od najobrazovanijih i najdarovitijih pisaca svoje generacije. Odlično je poznavao srpsku, prvenstveno narodnu, kao i svetsku književnost, ali i moderne tendencije evropske umetnosti. Pisao je romane, priče, lirske pesme, poeme, putopise, eseje. Svoj književni put je započeo kao jedan od najagilnijih i najistaknutijih predstavnika avangarde zalažući se za moderni izraz, novu formu i neobičnu sadržinu, prožimanje žanrova, te za odbacivanje klasičnih čistih žanrova i mešanje stilova. Bio je deo grupe srpskih modernista koja je od 1920. vladala književnom scenom. Činili su je Miloš Crnjanski, Stanislav Vinaver, Todor Manojlović.

Rađanje autora moderne

Rastko Petrović rođen je 3. marta 1898. godine u Beogradu, kao najmlađe od devetoro dece. Njegova sestra Nadežda Petrović bila je najznačajnija slikarka srpskog impresionizma. U ratnom vihoru 1915. godine prešao je Albaniju sa vojskom i srpskim narodom, a naredne godine nastavio školovanje u Francuskoj, u Nici. Potom je u Parizu upisao Pravni fakultet kao stipendista francuske vlade. Istovremeno je studirao književnost i istoriju umetnosti.

U Parizu se sprijateljio sa slavim savremenicima – Pikasom, Salmonom, Bretonom, Elijarom… Tu je počeo da piše svoju prvu knjigu „Burleska Gospodina Peruna Boga Groma“. Napisao je i veliki broj pesama i pripovedaka, koje će početkom dvadesetih godina objavljivati u beogradskim književnim časopisima Zenit, Misao, Srpski književni glasnik, u raznim dnevnim novinama i nedeljnim listovima. Petrović je svoje radove objavljivao i u časopisima Putevi (1922) i Svedočanstva (1924), u kojima se afirmisao modernistiički pokret i začela klica nadrealizma.

Pošto je završio prava, Rastko Petrović dolazi u Srbiju i obilazi njene krajeve. Putuje po Srbiji, Dalmaciji, Makedoniji, Crnoj Gori i objavljuje pesme, putopise, eseje, prikaze slikarskih izložbi. Krajem 1924. godine zaposlio se u Ministarstvu inostranih dela, a 1926. postavljen je za diplomatskog službenika u Rimu, pisara u Kraljevskom poslanstvu u Vatikanu. U Rimu je upoznao Milana Rakića, pesnika, tadašnjeg poslanika Kraljevine SHS u Rimu. Intenzivno se druži sa njim i njegovom suprugom Milicom, obilazi Italiju, Španiju, Tursku, Francusku. Krajem 1928. odlazi i na veliko putovanje po Africi. U Beograd se vraća 1930. i nastavlja službu u Ministarstvu inostranih poslova.

Život Rastka Petrovića, pored stvaralaštva, obeležila su i brojna putovanja – putovao je u Pariz, London, Veneciju, Keln… U SAD je otišao 1935. kada je postavljen za vicekonzula u Čikagu, a zatim 1936, kada je postavljen za sekretara poslanstva u Vašingtonu. U ovom periodu života putuje po čitavoj Americi, obilazi Kanadu i Meksiko, odlazi na Kubu. U Americi provodi i Drugi svetski rat. Kada je želeo da se vrati u Srbiju, 1945. godine, nije mogao – izostali su državna podrška i pomoć. Kao emigrant, Petrović nastavlja da živi u Americi oslanjajući se na pomoć prijatelja. Iznenada umire 1949. godine. Sahranjen je u Vašingtonu, a njegovi posmrtni ostaci preneti su 1986. godine na Novo groblje u Beogradu.

Na tragu evropske avangarde

Ono što odlikuje evropsku avangardu u prvim decenijama XX veka u Evropi prisutno je i u stvaralaštvu Rastka Petrovića. Tu su razbijena i fragmentarna struktura, upotreba različitih žanrova i stilova, asocijativno povezivanje delova teksta, fleksibilnost prostornog i vremenskog kretanja. Osim ovih formalnih odlika, Petrovićevo delo karakteriše i tematska inovatoivnost – on je u srpsku književnost uneo nove teme, novo poimanje života i sveta, kao i novo shvatanje funkcije umetnosti.

Kritičari su naveli da heterogenost književnog opusa Rastka Petrovića dolazi kao posledica njegovog neprestanog traganja za novim izražajnim mogućnostima jezika. Rastko Petrović se oduševljavao starijim, izvornim oblicima umetničkog i duhovnog izraza, a njih je pronalazio kako u srpskoj narodnoj književnosti tako i u primitivnom stvaralaštvu afričkih i američkih domorodaca. Zanimalo ga je verovanje u neograničene mogućnosti jezika – u svoja dela uneo je obredne pesme, razbrajalice, bajalice, legende, predanja. Odnosno, vrstu pesništva koja je zasnovana na verovanju da se prirodne i natprirodne sile mogu savladati magijom reči.

Svoju prvu pesmu Petrović je objavio u Krfskom zabavniku 1917. godine. Tokom studentskih dana u Parizu počinje intenzivno da se bavi književnošću. Piše i objavljuje pesme, pripovetke i prikaze slikarskih izložbi. U ovom periodu nastaje i njegov prvi roman „Burleska Gospodina Peruna Boga Groma“, koji je objavio 1921. u Beogradu. Ovaj roman nije prihvaćen od strane šire čitalačke publike i tradicionalne kritike, ali su Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Stanislav Vinaver i Isidora Sekulić u njemu prepoznali izraz avangardnih tendencija i strujanja.

Roman je izgrađen na preplitanju različitih stilova i žanrova, proze i poezije, fikcije i dokumenata, obuhvata veoma veliki vremenski raspon, od paganskog do savremenog doba, a, potom, i najraznovrsnije teme. Petrović u svom prvom romanu piše o starim Slovenima i njihovim bogovima, hrišćanskom paklu, praslovenskom junaku Neboru Devolcu i njegovim potomcima.

Ova proza ni do danas u književnoj istoriji i književnoj kritici nije žanrovski definisana. U vreme kada je objavljena bila je moderna po strukturi, sadržini i primenjenom umetničkom postupku. Prvi put u srpskoj književnosti je primenjena dokumentarna tehnika oblikovanja sadržine. Odnosno, unošenje u romanesknu strukturu različitih žanrovskih oblika — odlomaka iz apokrifa, odlomaka iz dela Slovo ljubve despota Stefana Lazarevića, legendi, kao i istorijske građe. Rastko Petrović je bio inovativan i ispred svog vremena – postupak koji je on prvi primenio kasnije je, u savremenoj postmodernističkoj prozi, postala redovna praksa.

Tematske novine u srpskoj poeziji

Zbirku pesama „Otkrovenje“, koja je objavljena 1922. godine, odlikuju fragmentarnost, rasplinutost, težnja za oneobičavanjem, zamućenost značenja. Knjiga je bila loše ocenjena i slabo čitana. Donela je 12 pesama u kojima je Petrović motive svakodnevice velikog grada prepleo sa motivima iz staroslovenske i hrišćanske mitologije promišljajući o seksualnosti, telesnosti, mladosti, ponovnoj tajni rođenja… Ovo sve su bile tematske novine u srpskoj poeziji. Rastko Petrović je strasno istraživao mitske i arhetipske elemente, rekonstruisao ih i koristio u svom delu.

Jovan Deretić je za zbirku Otkrovenje naveo da je ona Petrovićev pesnički vrhunac. I dodao: „Petrović je pesnik snažna dionizijskog osećanja života, koje se kreće između bolnih i razornih krajnosti, od vedre, čulne raspuštenosti slovenskog paganskog raja u Burlesci do mračne atmosfere uništenja, nasilja i smrti u pojedinim pesmama Otkrovenja“.

Kritičar Zoran Mišić je u svom eseju naveo da u zbirci Otkrovenje lirski subjekt luta po prostoru i vremenu identifikujući se sa uvek novim samoodređenjima: Suncem (solarni mit, sveta svadba sunca i zore), starim Slovenom (mitološki sloj), Isusom i Judom (novozavetni sloj).

„Unutar lirskog subjekta nastaje čitav kosmos, on obuhvata i čitavu istoriju čovečanstva, od postanka čoveka do apokalipse, a jedini čvrst oslonac u samodefinisanju je svest o sopstvenoj telesnosti. Specifičan odnos prema hrišćanstvu, raspetost između vere i neverice i potreba da se prevrednuju neki od osnovnih postulata hrišćanstva takođe karakterišu ovu zbirku. Smelost Rastka Petrovića da promišlja ove teme ujedno je i avangardna provokacija i hrabar lični čin, ali i upitanost modernog čoveka koji se, posle učenja jednog Ničea ili Frojda, suočava sa smrću Boga i rasulom svih dotad neupitnih vrednosti.“

Mišić je dodao da je Rastkovo „Otkrovenje“ egzaltacija nagonske prirode čoveka, iz čijeg mesa izviru sve lepote i sva saznanja – i poezija i religija i moral.

Jedinstvena trilogija

Godine 1927. Rastko Petrović objavljuje svoj drugi roman, „Sa silama nemerljivim“, koji je u bliskoj vezi sa kasnijim romanom „Dan šesti“ (glavni junak Dana šestog, Stevan Papa-Katić, sin je glavnog junaka iz romana Sa silama nemerljivim). Ovaj Petrovićev roman donosi promišljanja o svrsi življenja, o mogućnostima čovekovog ostvarenja. U njemu se dešava ono što je predodređeno, a junaci ne odlučuju o svojoj sudbini i ne mogu da je promene.

„Dan šesti“, poslednje Petrovićevo delo, nastao je tridesetih godina u Americi. Objavljen je tek 1961. Godine. Zabeležno je da je Geca Kon odbio da objavi ovaj roman zbog njegove sumorne note – predstavljanja povlačenja srpskle vojske preko Albanije. Roman se kompoziciono sastoji iz dva dela: u prvom se prati put sedamnaestogodišnjeg Stevana Papa-Katića preko Albanije, a u drugom delu dočaran je njegov život u Americi, dvadeset godina kasnije. A pošto roman „Sa silama nemerljivim“ govori o događajima pre Stevanovog rođenja, često se o ova dva Petrovićeva romana govori kao o svojevrsnoj trilogiji.

Kritičari su naveli da je reč o jednom od najboljih srpskih romana o Prvom svetskom ratu i o veoma složenom delu. Prateći veliki broj likova, njihove sudbine tokom rata i albanske golgote, i približavajući perspektivu pripovedača perspektivi likova, defabularizacijom i fragmentarnošću strukture, sa jedne, i njenim asocijativnim povezivanjem, sa druge strane, Rastko Petrović, podvukli su kritičari, stvara moderno delo koje zauzima centralno mesto u istorijskom razvoju srpskog romana.

Večiti putnik

Rastko Petrović voleo je da putuje, da istražuje nepoznate predele, upoznaje strane zemlje i ljude, njihove kulture. Neprestani pokret, promena sredina, uranjanje u nove pejzaže i otkrivanje novih kultura i svetova bili su nasušna potreba velikog pisca. I tema putovanja pojavljuje se, logično, kao osnova čitavog njegovog stvaralaštva. Petrovićevo zanimanje za vanevropske kulture, primitivne, odnosno autentične oblike življenja, mišljenja i stvaranja odvešće ga i u divljine Afrike. Svoje doživljaje sa ovog putovanja opisao je u putopisu „Afrika“ 1931. godine.

Afrika nije i jedini putopis koji je Rastko Petrović napisao. Po različitim časopisima on je ostavio veliki broj opisa svojih putovanja po Makedoniji, Dalmaciji, Srbiji, Španiji, Turskoj, Libiji i Italiji.

Treći roman, „Ljudi govore“, iz 1931. godine, obimom neveliko delo, brzo je našlo svoju čitalačku publiku i do danas ostalo najčitanije Petrovićevo delo. Roman ima složenu strukturu i predstavlja avangardni i autopoetički eksperiment. „Ljudi govore“ su sastavljeni od dijaloga i kratkih replika i zapravo predstavljaju enciklopediju govornih žanrova. Ovo delo se može odrediti i kao putopis – reč je o priči koju pripoveda putnik o stanovnicima jednog malog ostrva, i koji, kroz pripovedanje o ljudskim sudbinama, donosi duboku tragiku i osujećenost ljudskog postojanja.

Promišljanja o umetnosti i životu

Tokom svog života Rastko Petrović je sarađivao sa velikim brojem domaćih i stranih časopisa, pišući eseje najraznovrsnijih sadržina – likovne kritike i prikaze slikarskih izložbi, kulturne i istorijske rasprave, autopoetičke tekstove. Tokom 1924. godine sarađivao je u nadrealističkom časopisu Svedočanstva, napisavši neke od svojih najboljih i najpoznatijih eseja: „Mladićstvo narodnog genija“, „Naša narodna poezija i današnji narodni život“, „Reči i sila razvića“, „Narodna reč i genije hrišćanstva“, „Opšti podaci i život pesnika“, „Svetski rat u stranoj i našoj književnosti“.