Sve je počelo sa idejom da se za film adaptira važna knjiga, a da se ne plate autorska prava. Producent Aleksandar Salkind želio je, naime, da za njegovu kompaniju Orson Vels napravi film po knjizi autora bez nasljednika, odnosno mrtvog dovoljno dugo da su mu djela prešla u javni domen. Prva ideja je bila da se ekranizuje Gogoljev „Taras Buljba“, a onda se ispostavilo da je Harold Heht već u procesu pravljenja filma po upravo tom predlošku, sa Julom Brinerom u glavnoj ulozi. Zatim je Salkind napravio spisak od čak 82 knjige koje dolaze u obzir, pa je dao spisak Velsu da ovaj izabere šta hoće. Vels je izabrao Kafkin „Proces“.

Početak je šezdesetih godina. Kafkijanski eksterijeri nezamislivi su bez njegovog rodnog Praga. U to vrijeme, međutim, Hladni rat je na vrhuncu, a tadašnja Čehoslovačka još uvijek daleko od svakog nagovještaja reformi. Stoga je nemoguće bilo organizovati snimanje američkog filma u toj zemlji. Nije nevažno ni to da se sve dešava prije famozne konferencije u Liblicama na kojoj je Kafka, na izvjestan način, rehabilitovan u kontekstu socijalizma, gdje je dotad posmatran kao dekadentan, štetan i nazadan pisac. Mada gradovi slične arhitekture postoje i u zemljama koji su i tada nedvosmisleno pripadale političkom Zapadu (poput Austrije), Orson Vels je ipak odlučio da mu Prag „glumi“ jedan (tada) jugoslovenski grad – Zagreb. Moguće je da je htio da politički sistem u zemlji snimanja ipak ponešto liči na aktuelni sistem u Čehoslovačkoj.

Glumačka ekipa koju je Vels okupio bila je legendarna. Jozefa K. je glumio Entoni Perkins, a dvije glavne ženske uloge tumačile su Žana Moro i Romi Šnajder. I sam Vels je tumačio važnu rolu advokata. Lokalni zagrebački glumci uglavnom su tek statirali, a samo dvoje ih je dobilo iole vidljivije uloge: Andrea Šarić i Relja Bašić.

Jedan od detalja koji svi gledaoci Velsovog „Procesa“ pamte je način na koji je on dočarao atmosferu kafkijanske birokratije. Vjerovatno nije pogrešno reći da je to možda i najkafkijanskiji momenat u svim ekranizacijama njegove proze. Mislimo, naravno, na ogromni ured u kojem osam stotina i pedeset službenika i službenica istovremeno sjedi i tipka na osam stotina i pedeset radnih stolova. Taj čuveni set postavljen je u velikoj hali Zagrebačkog velesajma. Osim Velesajma, Vels je najveći broj scena snimio u dvorani „Kola“ (današnji „Hrvatski sokol“), zatim ispred Katedrale te ispred zgrade Narodnog sveučilišta „Moša Pijade“ u ulici Proleterskih brigada (danas Vukovarska).

Neposredno poslije premijere (u Parizu decembra 1962.), „Proces“ nije dobio neke jako dobre kritike, no reputacija mu je s prolaskom vremena samo rasla. Možda i najslavniji američki filmski kritičar druge polovine dvadesetog vijeka, Rodžer Ebert, ovaj film je prozvao „remek-djelom“. Uz sve kvalitete literarnog predloška, Eberta u ovom filmu ponajviše fasciniraju upravo filmski detalji: česte promjene pozicije kamere i inventivnost osvjetljavanja.

Neki komentatori su bili fascinirani načinom na koji je Vels doživio Kafkinu prozu. Iako se scenario ponešto razlikuje od radnje romana, duh romana je sjajno uhvaćen. Postoji ona anegdota Maksa Broda da se on sa još nekolicinom prijatelja koje je Kafka pozvao da im pročita prvo poglavlje romana sve vrijeme grohotom smijao. Kasnije je „Proces“ proglašen za alegoriju totalitarizma, maltene za djelo koje anticipira Holokaust, pa je taj humorni element ne samo zanemarivan, nego uopšte nije ni uziman u obzir. Po riječima glavnog glumca u Velsovom „Procesu“, Entonija Perkinsa, izrečenim u razgovoru sa Piterom Bogdanovičem, sam Vels je svoj film doživljavao kao „crnu komediju“.

Velsu je do „Procesa“ bilo stalo pa je dvadesetak godina nakon što ga je snimio poželio napraviti dokumentarni film o snimanju i nastanku „Procesa“. 1978. Vels je snimio film „Filmovanje Otela“, što će reći film o nastanku njegove filmske adaptacije čuvene Šekspirove tragedije. Taj film se sastoji uglavnom od monologa u kojem Vels priča o tome kako je početkom pedesetih godina dvadesetog vijeka pravio taj film. Velsu se dopalo kako je to ispalo, pa je htio po istoj „mustri“ da napravi film o snimanju „Procesa“.

Kad je na Univerzitetu Južne Kalifornije 1981. organizovana projekcija „Procesa“, Vels je nakon što je publika pogledala film odgovorao na pitanja radoznalih gledalaca. To je snimljeno i Vels je želio iskoristiti dijelove tog materijala za film, ali naposljetku to nije uradio.

Na kraju, ali nipošto najmanje bitno, Velsu je taj boravak u Zagrebu kad je snimao „Proces“ bio i privatno strašno važan. Tom prilikom je, naime, upoznao dvadesetjednogodišnju Olgu Palinkaš. Ona će biti njegova posljednja životna družica i velika ljubav, a poznata je pod pseudonimom, odnosno novim (umjetničkim) imenom: Oja Kodar. Kad ju je upoznao, Vels je imao četrdeset i sedam godina. Svojoj voljenoj je govorio da mu je ona došla „ko dar od Boga“, otud je ona sebi nadjenula prezime Kodar.

Orson Vels je umro 1985. Rođena Zagrepčanka Oja Kodar danas ima osamdeset dvije godine.

Tekst je sufinanciran sredstvima Grada Zagreba