Pišući o srpskoj istoriji, letopisci kasnog srednjeg veka mahom su je započinjali od života i dela Stefana Nemanje i svetog Save. Iako je na ovaj način zanemarivano prethodno prisustvo srpskog naroda na Balkanu, prekretnička uloga oca i sina, temelji koje su postavili srpskoj državnosti, zakonodavstvu, kulturi, umetnosti, veličanstvena dela kojim su zadužili čitave potonje naraštaje, zaista se čine opravdanim za ovu podelu istorije na pre i posle njih.
Stvaranje jedinstvene srpske države i samostalne srpske crkve temelji su na kojima je najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje izgradio i brojne druge značajne promene u mnogim oblastima kulture: od crkvenog i svetovnog prava, preko književnosti, arhitekture i slikarstva, medicine…
Najmlađi Nemanjin sin, Rastko, rodio se oko 1175. godine u tadašnjoj prestonici Rasu. Već osnovne biografske odrednice njegovog života otkrivaju njegova stremljenja i načela kojima je bio vođen. Obrazovanje je stekao još na očevom dvoru, a privrženost knjizi i žudnja za isposničkim životom još kao mladića nagnali su ga da napusti upravu Humskom oblašću i zamonaši se. Na Svetoj gori, središtu pravoslavne duhovnosti, primio je monaški čin dobivši ime Sava. Zajedno s ocem, koji mu se kasnije kao monah Simeon pridružio, obnavlja manastir Hilandar koji će postati riznica srpske duhovnosti, prosvete i kulture. U Srbiju se vraća nakon očeve smrti, da izmiri braću koja su se zavadila oko vlasti. Najpre kao iguman manastira Studenice, a zatim od 1219. godine kao osnivač i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve, razvio je veliku aktivnost na uređenju crkvenog života, podizanju kulture i prosvećivanju naroda.
Sveti Sava smatra se začetnikom srpske srednjovekovne književnosti. On je tvorac stare biografije kao žanra (najznačajnije književno delo mu je “Život gospodina Simeona”, prva srpska biografija napisana kao uvodni deo “Studeničkog tipika”), pisac je prve liturgijske himne i začetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva. Od njega potiču prvi manastirski tipici (“Karejski tipik”, “Hilandarski tipik”, “Studenički tipik”) i prvi crkveni zakoni (“Zakonopravilo”). Prevodio je Hipokrata i Galena i prikupljao srednjovekovne medicinske zapise, od kojih je nastao “Hilandarski medicinski kodeks”. U Hilandaru je 1198. osnovao prvu bolnicu, a 1209. godine u Studenici prvu bolnicu na teritoriji srpske države.
Propovedao je i tumačio hrišćansku nauku, ali i stvarao centre verskog života, podizao manastire i crkve. Među mnogobrojne njegove zasluge spada i napor da se tadašnje sveštenstvo i monaštvo osposobi da produži njegov rad. Sava je organizator manastirskog i verskog života u Srbiji, narodni učitelj i prosvetitelj, savetodavac vladara, prvi zakonodavac, diplomata. Savina putovanja po Palestini, Svetoj gori i Vizantiji omogućila su kontinuitet u kulturnim interakcijama sa drugim narodima. Učestvovao je i u političkom životu zemlje, bio je prvi diplomata Srbije koji je u važnim državnim misijama išao stranim vladarima. Putovao je i po unutrašnjosti zemlje i susretao se sa običnim svetom, obilazio i podučavao narod.
Smrt ga je zatekla u tadašnjoj bugarskoj prestonici Velikom Trnovu, na povratku sa jednog od hodočašća u Svetu zemlju 1235. godine. Njegove mošti u manastir Mileševu preneo je kralj Vladislav.
Značaj koji je sveti Sava imao za srpsku umetnost, književnost, teologiju, medicinu, prosvetu, za sveukupnu kulturu – nemerljiv je. O njegovom životu i delima postoji obimna bibliografija, ali je sećanje na njegov lik upisano i u kolektivno pamćenje i biće srpskog naroda. Kult svetog Save nije uzdrmalo ni spaljivanje njegovih mošti koje je Sinan-paša 1595. godine, usled čestih pobuna Srba protiv Turaka, naredio. Naprotiv, još više se proširio. Po oslobođenju od turske vladavine, knez Miloš Obrenović je 1823. uveo državno svetkovanje Savindana, a zakonom od 1841. godine počeo se slaviti kao školska slava.
Stefan Nemanja i sveti Sava utemeljivači su države i crkve, ali, kako istoričari srpske srednjovekovne književnosti i umetnosti naglašavaju, Savi je kroz čitav nemanjićki i postnemanjićki period pridavana prednost, a tom inverzijom je jasno data prednost duhovnom nad svetovnim principom. I možda se baš u tome ogleda i najveći značaj svetog Save. Jer, pored civilizacijskih i kulturnih temelja koje je postavio, ostao je do danas duhovna vertikala svom narodu. Simbol požrtvovanosti, patriotizma, samoodricanja.
Najpre se odrekao vladarskog prestola radi Boga, a onda monaškog života i mira u Hilandaru radi boljitka cele zemlje. Te dve žrtve koje je sveti Sava podneo osnova su njegove veličine. Čitavo njegovo dejstvovanje uzor je koji se i danas slavi, a putem kojim je krenuo i mi danas putujemo.
