Na osnovu istraživanja u sklopu projekta „Raspored naseljenosti i kretanje srpskog stanovništva u Hrvatskoj (1880 – 2011)” donosimo sažeti prikaz razvoja stanovništva u Hrvatskoj po gradskim naseljima, kao presjek kroz 12 provedenih cenzusa.  Iz većeg broja gradskih naselja odabrali smo, u prvom redu, one najveće po broju stanovnika i nekoliko karakterističnih po većem udjelu srpskog stanovništva u njima 1991. godine. Od 12 cenzusa, odabrali smo one koji na neki način obilježavaju  „epohu“ – početak, ulazak u novo stoljeće, početak i kraj najdužeg državno-pravnog razdoblja socijalističke Jugoslavije, te cenzus iz 2001. godine proveden u samostalnoj Republici Hrvatskoj.

Cjelokupna statistička građa koja se ovdje opisuje, sistematizirana i prilagođena čitateljima za korištenje u elektronskom obliku, može se vidjeti u Grafičkom prikazu narodnosnog sastava stanovništva Hrvatske od 1880. do 2011. godine.

Srbi u Osijeku

Osijek je primjer tradicionalnog multietničkog gradskog naselja, u čijem je stanovništvu oduvijek bilo u značajnom obimu zastupljeno stanovništvo različitog etničkog porijekla, čiji je udio u ukupnom stanovništvu u nekim razdobljima dosezao i preko 60%. U periodu koji smo razmatrali za potrebe ove analize stanovništvo gradskog naselja Osijeka se presporo i neujednačeno razvijalo, zbog sporog i zakašnjelog razvoja gravitacijskih inertnih seljačkih naselja. Tako se za vrijeme Austro-Ugarske vladavine, od 1880. do 1910. godine, ukupno stanovništvo gradskog naselja Osijeka neznatno uvećalo (bazni indeks je iznosio 168,29), kao i za vrijeme Kraljevine SHS/Jugoslavije (bazni indeks je iznosio 133,93).

U promatranom periodu dolazilo je do manjih ili većih promjena u etničkom sastavu stanovništva gradskog naselja Osijeka. Najveća promjena dogodila se u razdoblju između 1890. i 1910. godine kada su u gradskom naselju Osijeku prevladale nehrvatske etničke skupine. Budući da je primarni interes ovog istraživanja kretanje i odnos hrvatskog, srpskog i ukupnog stanovništva, struktura koju smo imenovali kao ostale skupine nisu predmet ovog razmatranja. U gradskom naselju Osijeku one su postale većinsko stanovništvo 1900. godine sa 64,94% odnosno 54,23% 1910. godine. Ako njima pribrojimo Srbe, kao nehrvatsko stanovništvo (6,72% 1900. odnosno 7,35% 1910. godine), onda je to ogromna većina nehrvatskog stanovništva (71,66%, 1900. odnosno 61,58% 1910. godine). Istovremeno broj hrvatskog stanovništva sveo se na 28,34% 1900. godine, odnosno 38,42% 1910. godine.

Ovo stanje se potpuno promijenilo već u novoj državi Kraljevini SHS/Jugoslaviji, kada hrvatsko stanovništvo dominira sa 75% ukupnog stanovništva, zatim slijedi srpsko stanovništvo sa 14,58%, a ostale skupine udjelom s oko 10% u ukupnom stanovništvu.

U socijalističkoj Jugoslaviji, stanovništvo gradskog naselja Osijeka se brže i dinamičnije razvijalo, usporedo s ekonomskim, posebno industrijskim, prosperitetom. Ukupno stanovništvo se u tom razdoblju (1948 – 1991) više nego udvostručuje i prelazi 1991. godine sto hiljada stanovnika (točnije 104.761, bazni indeks je iznosio 213,63). Dinamika etničke strukture u istom razdoblju pokazuje da se povećao udio raznih nehrvatskih skupina u ukupnom stanovništva gradskog naselja za preko 5% (od 8,71% na 13,86%), zatim Srba, također, za nešto manje od 3% (sa 12,53% na 15,26%), dok se udio većinskog hrvatskog stanovništva smanjio za nešto manje od 8% (sa 78,76% na 70,88%).

Prema popisu iz 2001. godine broj pripadnika srpske narodnosne pripadnosti u gradskom naselju Osijeku smanjio se za 10.813 stanovnika ili za 67,64% od broja iz prethodnog popisa (1991. godine).

Slična sudbina zadesila je i pripadnike ostalih narodnosnih skupina. Njihov broj se do 2001. godine smanjio za 8.802 ili za 60,61%.

U istom razdoblju povećao se broj većinskog hrvatskog stanovništva za 5.265 stanovnika, tako da se hrvatski udio u ukupnom stanovništvu gradskog naselja uvećao sa 70,88% na 87,95%.

U istraživačkom projektu Vijeća srpske nacionalne manjine Grada Zagreba „Raspored naseljenosti i kretanje srpskog stanovništva u Hrvatskoj (1880–2011)”  sudjelovali su: dr. sc. Svetozar Livada (voditelj), Vladimir Cvjetićanin, prof. i Nikola Lunić, prof. sa suradnicima