Retko da je koji istorijski period i fenomen poput delovanja dubrovačkih Srba katolika na prelazu iz 19. u 20. vek bio opisivan sa tako doslednim, neizostavno ujednačenim uvodom. Čak i ozbiljni proučavaoci ovog perioda ispunjavali su tu prećutnu dužnost da se lančano nadovežu na svoje prethodnike, pa i sami dodaju da je posredi delikatna i složena tema. “Tabu tema” ili “škakljivo pitanje” nakon više od jednog stoleća počinje intenzivnije da se razmotava. Poslednjih godina je izašlo nekoliko značajnih studija o Srbima katolicima iz Dubrovnika tog vremena. Vremena kada društveno-istorijske prilike sigurno nisu bile jednostavne. No dok je čitava plejada intelektualaca i javnih radnika imala zanosa, znanja, umeća i hrabrosti da u takvim uslovima deluje, danas se hrabrošću često ocenjuje o tom njihovom delovanju govoriti.

Ipak, govore požutele stranice sačuvanih izdanja i same. A zahvaljujući tehnologiji i trudu beogradske Univerzitetske biblioteke “Svetozar Marković”, sada i u elektronskom formatu, u vidu digitalizovanih časopisa, dostupnih svima. Naime, pored osnivanja brojnih onovremenih udruženja i ustanova, jedna od ključnih aktivnosti dubrovačkih Srba katolika koja je onda bila izraz, a sada svedočanstvo, kulturnog, prosvetnog, ali i političkog delovanja, bila je njihova izdavačka delatnost. U drugoj polovini 19. veka tu je izlazilo čak sedam časopisa, almanaha i kalendara.

– Dubrovačka periodika, koja se začinje 1848., pa tokom 19. i sve do prvih decenija 20. veka bila je i nacionalno određena. U istoriografiji je već utvrđena činjenica, posebno kod hrvatskih istoričara, Ive Banca, Stjepana Ćosića, Nikole Tolje na primer, da je ona bila odraz prepoznavanja, jačanja, vrhunca i zalaska intelektualnog kruga Srba katolika, gde su oni objavljivali svoje literarne, naučne, publicističke priloge – govori za P-portal Irena Arsić, istoričarka književnosti i profesorka Filozofskog fakulteta u Nišu, podsećajući na neke od njih – od almanaha “Dubrovnik cvijet narodnog knjižestva”, preko “Dubrovnika zabavnika štionice dubrovačke”, pa “Gušterice” i “Glasa dubrovačkog”, do “Slovinca”, “Dubrovnika” i “Srđa” koji su okupljali pretežno Srbe katolike.

Možda i na samom vrhuncu književnog i političkog delovanja dubrovačkog pokreta Srba katolika, a u isto vreme i na početku njegovog zamiranja, stoji časopis “Srđ”, zamišljen kao “glasilo sviju Srba na Primorju”. Poznavalac tadašnjih prilika u Dubrovniku, istoričar Nikola Tolja, koji se u svojoj doktorskoj disertaciji bavio upravo književnim značajem ovog glasila, navodi da je među Srbima katolicima bio “najbiraniji dio onodobne dubrovačke inteligencije: kulturnih, književnih, znanstvenih i javnih radnika, koji su udarili pečat ne samo časopisu Srđ već i ukupnom kulturnom i javnom životu u onodobnom Dubrovniku, a dijelom i na slavenskom jugu…”

“Srđ, list za književnost i nauku” 1902. godine osnovao je jedan od najistaknutijih dubrovačkih publicista i osnivač Srpske dubrovačke biblioteke Antun Fabris, student slavistike u Beču, nastavnik u gimnazijama u Splitu i Zadru, koji je u kulturno-prosvetnom životu Dubrovnika ostavio dubok trag. Od samog početka list je izlazio sa jasno proklamovanim ciljem – da se istakne srpska komponenta u kulturi Dubrovnika. U prvom broju časopisa je objavljen Proglas koji su potpisali vlasnik i urednik Antun Fabris i Luka Zore, u kojem najavljuju: “Srđ će poštovati svačije uvjerenje pa bilo to vjersko ili politično, jer on otvara svoje stranice svakome našincu bez razlike vjere i plemena, za to prima pismene priloge i latinicom i ćirilovicom, i ako izjavlja da je ćirilovica jedina i prava naša azbuka […] Mi ćemo poštovati svačije vjersko i političko osvijedočenje, a raditi na polju srpske knjige i prosvjete.”

Među brojnim “našincima”, odnosno značajnim intelektualcima i umetnicima iz različitih sredina, u “Srđu” su sarađivali braća Svetozar i Vladimir Ćorović, Petar Kolendić, Simo Matavulj, Dragutin Domjanić, Ivo Vojnović, Stojan Novaković, Marko Car, Ivo Ćipiko, Ivan Đaja, Stevan Sremac, Valtazar Bogišić, Antun Benusi i mnogi drugi.

Časopis je štampan u Srpskoj dubrovačkoj štampariji Antuna Pasarića – ćirilicom i latinicom, a izlazio je dva puta mesečno, i to od 15. januara 1902. do 15. maja 1908. godine. Nastojao je da pruži književnu i kulturnu, pa i naučnu sliku svoga doba, prvenstveno Dubrovnika, ali i mnogo šire.

– Prvenstveno je to, naravno, bio Dubrovnik, ali je bila uključena i matična srpska, hrvatska, evropska književnost. Pored savremene, bilo je i priloga iz stare književnosti, sem iz dubrovačke, i iz ostalih, posebno iz klasične literature, što je bio cilj i ranijih dubrovačkih periodičnih izdanja, govori Irena Arsić o ovom vrednom dokumentarnom svedočanstvu onodobne nauke i kulture, ali i dragocenoj građi za izučavanja u oblasti humanističkih disciplina.

Po principu “baška vjera i baška narodnost”, kulturno-nacionalni identitet pokreta dubrovačkih Srba katolika, pa tako i pokretača “Srđa”, bio je u skladu sa idejama Vuka Karadžića da nacionalni identitet izvire iz jezičkog, tj. kulturnog identiteta, i da nije utemeljen na konfesionalnoj pripadnosti. U skladu sa takvim opredeljenjem smatrali su da je jezik jedna od glavnih paradigmi koja određuje pripadnost nacionalnom korpusu, te su mnogi Dubrovčani, pravoslavci i katolici, neretko i katolički sveštenici poput dum Ivana Stojanovića, isticali svoju pripadnost srpskom nacionalnom korpusu.

Nakon smrti urednika i vlasnika lista Antuna Fabrisa, “Srđ” uređuju Luko Zore, Miho Vaketi, novinar i književnik Krsto Dominković i na kraju istoričar Antonije Vučetić. Pod njegovim uredništvom list će se preorijentisati na jugoslovenstvo. Zabeleženo je da je, pozivajući čitaoce na pretplatu i saradnju Vučetić, pored ostalog, rekao: “Nadahnuti ovim ugledima Srđ će, kao jedini primorski list na jugu, nastojati da bude Srbima i Hrvatima glas Dubrovnika, glas sloge.”

Na pitanje da li se u akademskim krugovima u Hrvatskoj možda zanemaruju ovakva svedočanstva da je Dubrovnik iznedrio brojne pisce i kulturne delatnike koji su, bez obzira na veru, bili srpske nacionalnosti, naša sagovornica odgovara potvrdno. – Što se javnosti, pa i kulturne tiče, to je nesporna činjenica. U nauci, međutim, ne bi trebalo da bude tako. Naime, u poslednje vreme, dubrovački XIX vek dobija kao tema veći značaj u hrvatskoj nauci, posebno u institucijama i autorima koje su vezani za sam Dubrovnik. A tada, ukoliko se studije baziraju na arhivskim istraživanjima, na periodici i tadašnjoj izdavačkoj produkciji, i, uopšte, dokumentovanim uvidom u ta vremena – kultura Srba katolika se ne može osporiti, zaključuje Irena Arsić.

Delatnost čitavog pokreta katoličkih Srba, po rečima poznavalaca ovog perioda, nije bila usredsređena isključivo na ostvarivanje nacionalnih interesa, već se razvijala ka učvršćivanju jedinstva južnoslovenskih naroda, kako bi se zajednički odupirali austrijskoj vlasti na svojim teritorijama. Pristalice srpskog katoličkog pokreta bile su pod stalnim pritiskom, a sam časopis pod nadzorom od samog osnivanja. Sadržaj časopisa “Srđ”, obeležen prosrpskom orijentacijom i duhom južnoslovenskog jedinstva, prepoznat je kao pretnja režimu. I mada je, kako podseća naša sagovornica, Antun Vučetić učinio izvestan napor, objavljujući i višebroj povodom obeležavanja pada Republike, i okupivši značajan broj pisaca, naučnika, kulturnih radnika, uz uvodni tekst srpskog filologa, istoričara i političara Stojana Novakovića pod naslovom “Ujedinimo se kulturom”, časopis se ugasio. Nakon aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, austrijske vlasti ga zabranjuju.

Nacionalno opredeljenje dubrovačkih Srba katolika, kao i negovanje ideja o povezivanju južnoslovenskih naroda, smatrani su na smeni vekova subverzivnim. Čitavo stoleće nakon toga – “škakljivim”. Možda će “Srđ”, sada kada živi novim životom i kada je dostupan široj javnosti, konačno ponuditi i neko novo čitanje.