Prije gotovo dvije nedjelje u Crkvu Uspenja Presvete Bogorodice u Čajniču na istoku BiH vraćeno je Čajničko četvorojevanđelje. Riječ je o jedinoj srednjovjekovnoj rukopisnoj knjizi iz stare države Bosne koja je do danas sačuvana. Prema osobenostima jezika kojim je napisano, pretpostavlja se da je Jevanđelje nastalo u 15. vijeku, negdje u istočnoj Bosni. U Čajniče je vraćeno iz Beograda gdje je godinu i po dana bilo na restauraciji. Ovo je bio okidač za salvu reagovanja sarajevskih političara i istoričara koji su postavili pitanje „ko otima bosansko naslijeđe“. Veoma brzo se ispostavilo da dokument nigdje nije nestao, nego da je prenijet u Beograd zarad restauracije. Međutim, nakon što je to razjašnjeno, počela je bitka za vlasništvo nad ovom vrijednom istorijskom građom.

„Jevanđelja crkve bosanske jedini su preživjeli pismeni tragovi o djelovanju ove crkvene organizacije na području srednjovjekovne Bosne. Riječ je zapravo o klasičnim molitvenim knjigama, identičnim kao i u drugim konfesijama srednjovjekovnog kršćanstva, ali za koje znamo da pripadaju provincijenciji crkve bosanske najviše po rukopisu, po mjestu pronalaska, određenim ukrasima i komentarima tj. glosama koje se nalaze pored teksta“, naveo je sarajevski istoričar Dženan Dautović. Gromoglasnoj „borbi“ za „bosansku istoriju“ pridružila se i sarajevska gradonačelnica Benjamina Karić.

Ispostavilo se da je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH još prije 10 godina Čajničko jevanđelje proglasila „bosanskim nacionalnim spomenikom“, iako je taj dokument vjekovima u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve (SPC) u čijem je objektu i sačuvan. Republički sekretarijat za vjere Vlade Republike Srpske odgovorio je da je komisija na ovaj način postala nekontrolisan centar moći koji djeluje van ovlašćenja. Sekretarijat je naveo da je jedini način da se iz ove situacije izađe stavljanje odluke iz 2013. van snage. Stanje na terenu je pokazalo da ta odluka praktično i ne važi jer je proces restauracije bio kontrolisan od strane SPC-a i pomenutog sekretarijata. Na nedavnom predstavljanju restauriranog Jevanđelja mitropolit dabrobosanski Hrizostom je rekao da „oni koji osporavaju činjenicu da Jevanđelje pripada srpskom narodu, nemaju svoju istoriju. Ko im je kriv što su oni tikva bez korijena. Što nisu pisali svoju istoriju, ako su imali šta i da zapišu“.

Ovaj primjer zorno pokazuje srazmjere svojevrsnog rata za kulturno-istorijsko naslijeđe u BiH koji traje godinama. Dobar dio sarajevske političke i intelektualne elite pokušava, reći će danas u Banjaluci, da prisvoji autentične motive, ličnosti i događaje iz srpske nacionalne istorije. Glavni junak te priče je kralj Tvrtko I Kotromanić. Pomenuta Benjamina Karić je još u oktobru 2021. objavila da će u centru Sarajeva biti podignut spomenik, kako je navela, bosanskom banu i kralju Tvrtku kao „simbolu bosanske državnosti“. Takva tvrdnja naišla je na odobravanje sarajevske elite, ali je prećutati nisu mogle ni srpske političke i istorijske snage optužujući Karićevu da „otima Tvrtka od Srba“ i proglašava ga „kraljem nepostojeće bosanske države“. Srpskim istoričarima naročito je sporno dovođenje cijele dinastije Kotromanić u kontekst današnje države BiH. Imajući u vidu da u Sarajevu već neko vrijeme u iste svrhe koriste i Kulina bana, stvoreni su bili svi uslovi za novi retorički spektakl. „Tvrtko se krunisao u manastiru Mileševa nad moštima Sv. Save i bio kralj Srba i onda ide Bosna i ostale teritorijalne jedinice“, jedan je od odgovora Karićevoj na društvenim mrežama.

Istoričari u BiH ne mogu da se dogovore ni o stvarima iz mnogo bliže istorije nego što je to srednji vijek, pa njihove žestoke polemike o Tvrtku I nisu neočekivane. „Širenje Bosne za vrijeme Tvrtka I Kotromanića i njegova vladavina nad velikim dijelom starih zemalja Nemanjića naveli su ga da se kruniše za kralja, odnosno da uzme titulu koja je decenijama pripadala Nemanjićima. Osim toga, on je po ženskoj liniji bio potomak Nemanjića, jer mu je pradjed bio kralj Dragutin. Tvrtko I Kotromanić krunisan je po pravoslavnom obredu na Mitrovdan 1377. u manastiru Mileševi, koji se nalazio u njegovoj državi. On je uzeo i vladarsko ime Stefan, uobičajeno u državi Nemanjića pa se već 1378. nazvao Stefan kralj Srbljem i Bosne i Pomorju i Zapadnim stranama. Uočljivo je da se u njegovoj tituli pominje samo jedan narod i tri teritorijalne cjeline“, riječi su banjalučkog istoričara Gorana Latinovića.

U Sarajevu misle drugačije. „U Srbiji prisvajaju Kotromaniće i povezuju ih sa Nemanjićima, dok ih u Hrvatskoj prisvajaju sebi, a mi istoričari kažemo nek se dogovore jer je jedna istina. To je apsurd i jedne i druge strane, jer se zna da je iz Bosne, o tome pišu i knjige. Neka pročitaju udžbenike pisane, ne samo u Zagrebu i Beogradu, već i u Sarajevu i Beču. Jasno piše“, rekao je za sarajevske medije istoričar Enver Imamović.

Profesor sa Fakulteta političkih nauka u Banjaluci Đorđe Vuković kaže da se u nastojanjima da se konstruišu i legitimišu novi nacionalni identiteti javljaju agresivne kampanje protiv istorijskih činjenica. „Nastoji se izvršiti politička revizija prošlosti, falsifikovati ili selektivno interpretirati kulturna baština. Naravno da i nije cilj da se razumije prošlost, već da se nametnu novi narativi, javna upotreba prošlosti i kultura sjećanja kao instrumenti identitetske politike. Posljednjih godina u Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori takve kampanje su naročito izražene, grubo i besprizorno protivriječe naučno dokazanom istorijskom naslijeđu, kolektivnoj memoriji. Politička manipulacija se ostrvljuje na kulturno-istorijsku vertikalu sa ciljem da interveniše na aktuelne i buduće procese“, zaključuje profesor Vuković.

Ako je na priču o Čajničkom jevanđelju, bar privremeno, stavljena tačka, na pokušaj da bude izgrađen spomenik Tvrtku I nije. I ne sluti da će biti. Ono što se izjalovilo je namjera gradonačelnice Karić da spomenik bude postavljen tokom 2022. To se nije dogodilo, a ona kategorički tvrdi da će posao biti završen u ovoj godini. U međuvremenu je izrađeno idejno rješenje koje se nekima i nije svidjelo. Među njima je bio i načelnik jedne od sarajevskih opština Semir Efendić koji je izjavio da mu „ne ide u glavu da je Tvrtko hodao u suknji“, na šta je ekspresno dobio odgovor istoričara da je on, i ne samo on, nego i brojni drugi evropski vladari tog doba, nosio baš takvu odoru i da nije u pitanju nikakva „suknja“.