Prije tri decenije u američkoj vojnoj bazi „Rajt-Paterson“, u gradiću Dejton, država Ohajo, parafiran je sporazum koji je označio kraj građanskog rata u BiH, sukoba koji je odnio 100.000 života i ostavio nesagledivu materijalnu štetu. Sporazum su, pod visokim američkim pokroviteljstvom, sklopili Alija Izetbegović u ime Bošnjaka, Franjo Tuđman u ime Hrvata i Slobodan Milošević kao predstavnik Srba. Taj paraf označio je kraj ratnih sukoba na području cijele bivše Jugoslavije, a dogovoreni mir održao se, uz izuzetak rata na Kosovu i Metohiji 1999, sve do danas. To Dejtonski sporazum čini jednim od najuspješnijih dokumenata američke spoljne politike. O događajima iz prošlosti u BiH postoje tri verzije, tri istine, tri tumačenja, ali o jednom su saglasne sve strane – Dejtonski sporazum produkt je Amerikanaca i njima je najviše stalo da sve što taj dokument podrazumijeva opstane. Bar naizgled. Takvi glasovi naročito su dobili na snazi proteklih nekoliko sedmica nakon što je američka administracija skinula sankcije zvaničnicima Republike Srpske. Taj potez izazvao je zebnju u Sarajevu, a optimizam u Banjaluci. I na jednoj i drugoj adresi mogu se čuti komentari da će Vašington za vrijeme mandata Donalda Trampa konačno prekinuti sve pokušaje destrukcije Dejtonskog sporazuma i jednom zasvagda riješiti situaciju u BiH.

Tri decenije od istorijskog događaja u američkoj saveznoj državi Ohajo, sporazum na kojem je nastala država BiH je u dobroj mjeri srušen, zahvaljujući udarima i iznutra i spolja. Ustav BiH koji je jedan od aneksa tog sporazuma i dalje je na snazi u gotovo istom obliku kakav je dogovoren u Dejtonu (novost je tek jedan amandman), ali u praksi je situacija dramatično drugačija nego što taj Ustav propisuje. U Sarajevu je osnovan niz institucija koje taj ustav ne prepoznaje, ali to im nije prepreka da utiču na društveno-političke prilike. Tri strane u BiH i danas imaju tri različita gledišta na Dejton, a u tim pogledima imaju nešto zajedničko – njihova stremljenja uglavnom idu u pravcu rušenja tog akta, iako se deklarativno, manje-više, zalažu za njegovu punu primjenu.

Sarajevo, bošnjačka politika, od starta, još od kraja devedesetih, imala je otvoren stav da je Dejtonski sporazum samo prelazni period do potpune unitarizacije zemlje. Kasnije su pojedini bošnjački političari svjedočili da su im čak i pojedini američki zvaničnici tokom pregovora u Dejtonu govorili da je u pitanju privremeno rješenje, da je potrebno da se strpe i da će u godinama koje slijede taj sporazum ili biti ukinut ili izmijenjen u korist bošnjačke strane. I doista, prvih desetak poslijeratnih godina međunarodni intervencionizam u BiH bio je toliko jak da se može reći da je Dejtonski sporazum najviše uništen upravo u tom periodu. Svojevrsno finale te priče zbilo se 2006. godine kada je u parlamentu zamalo usvojen novi ustav BiH. Da je taj dokument, poznatiji kao „aprilski paket“ dobio podršku, danas vjerovatno više niko ne bi pričao o Dejtonu. Ipak, to se nije dogodilo i od tada se točak istorije u BiH okrenuo na drugu stranu i tom stranom se kotrlja i danas. Bošnjaci bi i dalje da nema Dejtona, ali nisu dovoljno snažni da ga sruše.

Što se Hrvata tiče, i njihovi politički predstavnici bi bili najsrećniji kada bi BiH bila organizovana na način koji Dejton – ne propisuje. Pojednostavljeno rečeno, ako ste za treći entitet, a hrvatska politika u BiH jeste za to, to je praktično odustajanje od Dejtona. Druga je stvar što su takve težnje već tri decenije neostvarive.

Srbi su 1995. godine bili najnesrećnija strana potpisnica. Preciznije, Srbi iz BiH koji su bili dio delegacije koju je predvodio Milošević. Nakon što je obznanjeno da je sporazum postignut, ljudi koji su tada predvodili Republiku Srpsku listom su poručivali da sporazum nije dobar, da oni nisu podržali Miloševića da ga potpiše i da će se po povratku kući boriti za izmjene tog dokumenta. Međutim, samo nekoliko godina bilo je potrebno da srpska politika u BiH za 180 stepeni promijeni stav o Dejtonu i postane njegov najveći zaštitnik i zagovornik sprovođenja tog dokumenta u izvornom obliku. Takav pristup zadržan je sve do danas. Jedini koji iskače iz te matrice je donedavni predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik koji u posljednje vrijeme tvrdi da je Dejton srušen, mrtav, uništen i da nema šanse da ga iko više popravi. Jedino rješenje, po njemu, je potpuno sprovođenje samo i isključivo onog što je napisano u tih dvadesetak dana pregovora tokom novembra 1995. Za takav stav nema sagovornike niti u Sarajevu, niti u Mostaru. I ono najvažnije, stidljiva priča o nezavisnosti Republike Srpske, ako bi zaista bila sprovedena u djelo, značila bi i kraj Dejtona.

Tako da nije baš da u BiH po svim pitanjima postoje nepremostive razlike između njenih konstitutivnih naroda. Odnos prema Dejtonskom sporazumu u dobroj mjeri ih čini istomišljenicima. Ako se, međutim, napravi korak dalje, sve se vraća na staro jer sve tri strane imaju dijametralno suprotne stavove o tome šta poslije Dejtona. Ipak, koliko god ga svi u BiH pokušavali predstaviti mrtvim, ona snaga sa početka ove priče koja je kreirala Dejtonski sporazum, ipak će imati posljednju riječ. Ako mu uopšte želi kraj.