U junu 2021. navršava se tačno 90 godina od osnivanja i početka rada nekadašnjeg Jugoslavenskog kombinata gume i obuće „Borovo“, poznatijeg kao Batine fabrike ili današnjeg Borova d.d. U prošlosti je ovaj ekonomski gigant i perjanica razvoja vukovarskog kraja važio za najveće preduzeće za proizvodnju gume i obuće u nekadašnjoj Jugoslaviji.

Za ovu veliku firmu vezuje se ime Tome Maksimovića – direktora, političara, lidera, vizionara, dobrotvora, humaniste i patriote, čoveka koji je živeo ispred svog vremena.

O životu, liku i delu Tome Maksimovića vrlo je teško i nezahvalno pripovedati, jer su zbog nedostatka pouzdanih izvora, koji su ili izgubljeni ili uništeni, pojedina razdoblja njegovog života ostala do danas obavijena tajnom. Međutim, ono što sa sigurnošću možemo znati jeste da je rođen 29. marta 1895. godine u Brčkom, u višečlanoj porodici kao jedanaesto dete, od oca Stanka i majke Jovanke. Bez oca ostaje već u prvoj godini života, pa celokupnu brigu o njemu preuzima majka, najzaslužnija za njegov dalji razvoj. Dolazi iz trgovačke familije koja je posedovala svoju trgovinu. U njegovom kadrovskom kartonu je zabeleženo da je od škole imao završenu malu maturu, a pored maternjeg jezika govorio je nemački i češki. Nakon školovanja prvo zaposlenje dobija u „Špiritani“ – tvornici alkohola u Brčkom, u kojoj započinje rad i njegov brat Stevan Maksimović, koji će kasnije, sasvim slučajno tokom jednog putovanja u Čehoslovačku upoznati službenika fabrike gume i obuće „Bata“. U Brčkom je potom otvorena najmanja filijala Batine fabrike kojom će upravljanje preuzeti upravo Toma Maksimović.

Naime, češki industrijalci braća Tomaš i Jan Bata su još davne 1894. godine otvorili svoju malu obućarsku radionicu u gradu Zlinu, koji je u to vreme slovio za manji centar industrije obuće. Već 1900. godine „Bata“ spada u red od osam najvećih obućarskih preduzeća u Češkoj. Uspon doživljava 1920. godine kada Tomaš Bata osniva sestrinska društva u SAD, Holandiji, Danskoj i Poljskoj, koja će ubrzo postati temelj za širenje ogromnog Batinog koncerna u svetu. Godinu dana kasnije, 1921. „Bata“ se prvi put pojavljuje u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca kao trgovačko preduzeće pod nazivom „Bata cipele i koža d.d.“ Zemun-Zagreb.

„Nedugo posle toga, Tomu Maksimovića pronalazimo u Arhivu Jugoslavije gdje dostavlja ovjerovljeni prijepis zapisnika prve redovite skupštine dioničarskog društva ‘Bata cipele i koža d.d.’, održane 11. lipnja 1922. godine u Zemunu. Dopis je upućen ministru trgovine i industrije, a potpisuje ga Toma Maksimović, poslovođa (zastupnik) beogradske filijale ‘Bata cipele i koža d.d.’ u Zemunu. Već 31. kolovoza 1925. godine susrećemo ga na četvrtoj redovnoj glavnoj skupštini ‘Bata cipele i koža d.d.’ održane u Zagrebu kao zastupnika po punomoći Tomaša Bate, ali i kao akcionara s 30 akcija i tri glasa. U Exportu Bata Zlin zaposlen je od 15. veljače 1924. godine do 14. veljače 1933. godine, kada postaje generalni direktor ‘Bate’ u Borovu“, pojašnjava nam penzionisana kustoskinja Gradskog muzeja Vukovar Olivera Crevar.

Čovek je sve

„Od 1924. godine nalazi se u Zlinu, sedištu Batinog koncerna, gdje uči i stječe znanje koje će kasnije prenijeti u Borovo. Postaje pravi ‘Batovac’, jer Bata je stvarao ljude odane svojoj tvornici, mahom ljude sa sela ili iz siromašnijih obitelji, koji ne napuštaju olako posao, ne idu u sindikate i žive za napredak tvornice. Zato je i Toma Maksimović primjer tipičnog Batovca – odan tvrtki, vrijedan, s ljudima lako izlazi na kraj, oduševljava mlade ljude, ali zna biti i neumoljiv. U Zlinu je naučio bonton, prikladno odijevanje, pisanje poslovnih pisama, naučio je šarmirati radnike, ali i uglednike i političare, znao je biti kavalir, razgovarati i uglavnom uvijek biti na pravom mjestu i u pravo vrijeme. Jedna od osnovnih stvari u Zlinu, pa tako i u Borovu, bila je vjera u život, pa tako i vjera u čovjeka. Čovjek je sve. Tvorničke zgrade su samo hrpe cigala i betona, strojevi hrpe željeza, svemu tome život daje čovjek, on je osnova svega. Cijeli sistem rada pun je životnog optimizma, Batini namještenici vole život i zato su dobri radnici“ – govori Olivera Crevar o ovom drugačijem i današnjem čoveku pomalo nestvarnom vremenu.

Tvorničke zgrade su samo hrpe cigala i betona, strojevi hrpe željeza, svemu tome život daje čovjek, on je osnova svega

Toma Maksimović je u Zlinu izučio obućarski i gumarski zanat, prošavši kroz čitav proces proizvodnje od šegrta do direktora. Pokazao se kao vredan i savestan radnik, dobar organizator u poslu, ali i uspešan rukovodilac. Kada je preuzeo upravljanje tvornicom u Borovu, proizvodnja se odvijala u nekoliko malih improvizovanih radionica da bi za vrlo kratko vreme „Batu“ transformisao u najveću tvornicu obuće u Jugoslaviji. Tako je 1931. godine u fabrici radilo 510 ljudi, da bi 1939. godine broj zaposlenih dosegao brojku od 6.290. U početku se proizvodilo oko milion pari kožne i gumene obuće godišnje, da bi 1938. godine proizvodnja narasla na preko sedam miliona. Uporedo sa tim rastao je i broj prodavnica u Jugoslaviji sa početnih 88 do 565 prodavnica, koliko ih je bilo 1940. godine. Osnovna delatnost tvornice bila je proizvodnja i prodaja cipela, kože, čarapa i gumene robe. U 1938. godini tvornica „Bata“ postaje i prvi proizvođač auto guma u Hrvatskoj.

Razvoj fabrike i radničkog naselja

U mandatu Tome Maksimovića kao generalnog direktora „Bate“ (1933-1941) paralelno su se razvijali tvornica i radničko naselje. U okviru fabrike gradi se obućara 1934. godine, zgrada gumene obuće 1935. godine, nova energana 1937. godine, druga obućara 1938. godine i centralno skladište 1939. godine.

Sa podizanjem tvornice nastaje radničko naselje, tzv. Batin grad. Taj novi industrijski grad sadržavao je moderne proizvodne hale, stambene radničke kolonije, savremenu komunalnu infrastrukturu, vodovod i kanalizaciju, vlastitu električnu centralu i brojne prateće objekte društvenog karaktera. Izgrađene su nove ceste, kuće, arteški bunari, dva internata, stanovi za radnike po najvišim standardima, radnički restoran 1932. godine, sportski stadion 1933. godine, željeznička postaja 1934. godine, bioskopska dvorana i osnovna škola 1935. godine, društveni dom 1936. godine, stručna Batina škola 1937. godine, Narodni univerzitet 1939. godine… Naselje je imalo i svoj aerodrom, ambulantu, vrtić za decu, sportske i kulturne objekte, zelene površine i parkove, trgovine, noćne barove, robnu kuću, knjižnicu i kupalište.

Toma Maksimović je pokrenuo i razvoj štampe – novine „Borovo“, „Prodavač“ i „Izbor“. U okviru fabrike list „Borovo“ je od 1936. godine izlazio kao nedeljnik koji je bio pod strogom kontrolom fabričke uprave.

Takođe je podržao gradnju katoličke i pravoslavne crkve i dao dobrovoljni prilog od 25.000 dinara za svaku od njih.

Svojim radnicima je nastojao pružiti i dodatne sadržaje, pa je krenuo sa osnivanjem kulturnih i sportskih udruženja. Sa radom su počeli pevačko i muzičko društvo „Radiša“, Sokolsko društvo, Klub prijatelja Velike Britanije i Amerike, Klub esperantista, Klub trezvenosti, Jadranska straža, avijatičarski klub „Naša krila“, Vatrogasna četa, Šah klub, Udruženje rezervnih oficira, Crveni krst. Sam Maksimović je bio na čelu Sokolskog društva, Lige protiv tuberkuloze, a bio je i predsednik bratstva Jugoslavensko-čehoslovačke lige za Vukovar-Borovo. Uprava Batine fabrike je sponzorisala 33 kluba i društva. Podržali su gradnju sportskih objekata, kao na primer moderne gimnastičke dvorane 1935. godine. U Bati se dosta polagalo na zdrav život i sport – fudbal, odbojku, rukomet, boks, gimnastiku, tenis, stoni tenis i biciklizam.

Na čelu opštine sve do Drugog svetskog rata

Angažovao se i u politici. Na opštinskim izborima u oktobru 1933. godine, Toma Maksimović se kandidovao za načelnika opštine Borovo kao nosilac liste Jugoslavenske nacionalne stranke i odneo pobedu. Od 18. mandata, njegova lista je osvojila 16. Takođe, na zadnjim opštinskim izborima pred Drugi svetski rat 1940. godine njegova lista je od 18. mandata dobila 17. Dakle, bio je načelnik opštine Borovo u periodu od 1933. do 1941. godine. U to vreme Maksimović se zalagao za obnovu i izgradnju sela Borova, koje je sa naseljem činilo opštinu Borovo. Njegovom postepenom gradnjom povećao se broj kuća u opštini Borovo sa prvobitnih 517 na 1121.

Njegovo političko opredeljenje je bilo isključivo integralno jugoslovenstvo, kome je ostao dosledan do kraja svoje političke i direktorske karijere. On je bio jugoslovenski orjentisan, za kralja i otadžbinu, za svoju Kraljevinu Jugoslaviju. To potvrđuje i njegov poslednji govor koji je održao u Borovu, kada je rekao:“Za kralja i otadžbinu u svako doba spremni smo da položimo svoje živote. Živeo kralj!“

Humanista i dobrotvor

Toma Maksimović je bio oženjen Vlastom Žaludek, kćerkom veletrogovca iz Zlina, sa kojom je imao sinove Tomika i Štefaneka. Supruga Vlasta je takođe bila aktivna u kulturnom životu Borova, a bavila se i humanitarnim radom. Kao predsednica borovskog Crvenog krsta, zbrinula je na stotine dece i porodica u Borovu kroz materijalna sredstva, hranu, obuću i odeću.

Nemerljiv doprinos Toma Maksimović je dao i Srpskom privrednom društvu „Privrednik“. Pomagao je i sarađivao sa Privrednikovim pitomcima, decom siromašnih roditelja kakav je bio i on sam u detinjstvu. Brojni autori tekstova o Maksimoviću navode da je on svojevremeno bio i predsednik Privrednika, međutim, u sačuvanim izvorima za to ne postoji potvrda. Da je bio član Patronata potvrđuje tekst objavljen u fabričkom listu „Borovo“ 20. januara 1934. godine na stranici 2 pod naslovom „Gospodin Toma Maksimović novi član Patronata Privrednikovih donatora“. U tekstu se navodi da je Maksimović uplatom od 10.000 dinara Privredniku preko Jadransko-podunavske banke želeo doprineti proširenju delatnosti Privrednika. Takođe, on je govorio da svi Privrednikovi omladinci već poseduju izgrađen karakter čestitosti, marljivosti i jaku volju uraditi svakim danom više i više, privrediti, kako kaže, ne samo za sebe, nego i za celinu. To su vrline sa kojima Privrednik napaja svoj podmladak i koje su najveći kapital za mladog čoveka koji počinje samostalan život.

Omiljen među radnicima

Maksimović je kao direktor negovao dobre odnose sa svojim radnicima. Želeo ih je kultivisati i iskoreniti im loše navike, naročito kad je ishrana u pitanju. Mnogi su se hranili na otvorenim površinama, njivama ili poljanama sedeći na zemlji. Maksimović je zahtevao da se hrane u restoranu Društvenog doma, za stolom. Uveravao ih je da po povoljnim cenama kupuju sebi gotove obroke pripremljene u kuhinji doma, jer će na taj način sačuvati svoje zdravlje.

Kao direktor, Toma Maksimović je borovske radnike oslovljavao sa dragi moji saradnici i ophodio se prema njima prijateljski i korektno. Njegov odnos sa radnicima opisali su Borovčani Branko Hubana i Đorđe Mirosavljević u knjizi „Borovo – sumrak jednog svitanja“ autora Slavka Bubala.

Kada bi sreo nekog radnika i video da na sebi ima neku drugu obuću, znao je da ga upita – gde ti radiš?

„Maksimović je bio veoma strog prema rukovodiocima. Oni nisu smeli da greše i njih je on prve ribao ako nešto nije bilo kako treba, ali bio je pravičan tako da se ipak niko nije bunio. Vodio je računa o redu i radu, nije odobravao da neko radi nedeljom, držao je do Đurđevdana, slave kombinata, i nije podnosio da se nosi bilo koja druga obuća sem Batine. Kada bi sreo nekog radnika i video da na sebi ima neku drugu obuću znao je da ga upita gde ti radiš? Firma je morala da se poštuje. Sve je dokazivao vlastitim primerom. Do svoje vile sa posla išao je pešice. Kod pošte, koja je tada bila blizu fabrike, bili su poredani čistači cipela pa, iako su njegove bile čiste i uglancane, redovno bi stao i namestio nogu da mu čistači ponovo očiste cipele za šta bi im uredno platio. Svi su u Borovu morali da zarade svoju koru hleba“ – ispričao je Branko Hubana.

Đorđe Mirosavljević, stari borovski radnik je Maksimovića upoznao noseći mu na potpis službena pisma. Kaže da je pred ulazak u njegovu kancelariju imao tremu i pitao se kako da se pred njim ponaša i ako ga on nešto upita kako će mu odgovoriti.

„Moj strah i trema bili su potpuno bezrazložni. Njegov nastup, ne samo prema meni, nego i prema svima drugima bio je izuzetno učtiv i prijateljski. Sve nas je dočekivao kao da se dugo poznajemo, kao da smo bili njegove komšije ili čak bliski rođaci. Nije pokazivao ni trun arogancije niti je svoj autoritet gradio na strahu njemu potčinjenih. Bio je vrlo blaga i prijatna osoba i prema svim zaposlenima ponašao se kao prema sebi ravnima. Bio nam je kao roditelj“, priseća se Mirosavljević.

Rad iznad svega

Toma Maksimović je iznad svega cenio rad. U jednoj od svojih kolumni koje je pisao za fabrički list „Borovo“ zabeležio je: „Lenost je veliki porok ljudskog roda. Lenj čovek gotova propast, jer bez rada se u životu ništa ne može stvoriti. Zato lenčina ne može napredovati. Čovek koji ne radi nije ni vredan da bude član ljudske zajednice i nema prava na dostojan život kulturnog i civilizovanog čoveka. Ne smemo se stideti svog poziva. Svako zvanje i onog čistača ulica, kao i onog na najvećem društvenom položaju, ima svoje uzvišeno poslanje. Mi u našoj obućarskoj struci imamo dužnost da služimo javnosti, da poslužimo potrošače sa dobrom i jeftinom obućom. To je naš vrhovni princip i od toga ne odustajemo i njemu se nećemo i ne smemo izneveriti. Ako hoćemo da napredujemo, treba da smo oduševljeni za rad i treba da radimo sa najvećom ljubavlju za naš posao. Volja i oduševljenje čuda stvaraju. Ništa na svetu nije nemoguće, jer ono što hoćemo, znači da možemo. Samo u radu treba strpljenja, ustrajnosti i vere u uspeh. Nije daleko od istine veliki američki pronalazač Tomas Edison, kada je ustvrdio, da uspeh u životu 99% ovisi od rada, a samo 1% ovisi od talenta. Talent bez volje za rad jeste mrtvi kapital. Dakle, samo oni koji rade, mogu napredovati.“

Odlazak iz Borova

Na čelu Batine fabrike Toma Maksimović je bio do proleća 1941. godine, odnosno uspostave Nezavisne Države Hrvatske. Na zahtev centrale iz Zlina, posredstvom nemačkih vlasti, Ministarstvo narodnog gospodarstva NDH-a, od 12. maja 1941. godine postavlja Batinog čoveka Tomislava Bulata za upravnog poverenika fabrike. U registru je izvršeno brisanje generalnog zastupništva firme za Tomu Maksimovića. U oktobru iste godine na sednici upravnog odbora raspravljalo se o otkupu imovine i imanja Tome Maksimovića. Maksimović je uhapšen i odveden u ustaški zatvor u Zagreb u kojem je proveo nekoliko meseci.

Međutim, ostaje nejasno i nije do kraja istraženo šta se s njim sve izdešavalo dok nije došao u Beograd i ušao u vladu Milana Nedića kao Visoki komesar u Komesarijatu za izbeglice, gde je radio na zbrinjavanju izbeglica iz Slovenije, Hrvatske i Bosne.

Maksimović je u to vreme imao i ponudu iz Batine centrale u Zlinu da prihvati mesto direktora Batine fabrike obuće u Švajcarskoj, što je on, vodeći se patriotskim osećanjima – odbio. Smatrao je da u teškim vremenima treba ostati uz svoj narod.

Nakon 1945. godine je ponovo uhapšen i osuđen na Okružnom sudu u Beogradu, na pet godina oduzimanja slobode s prinudnim radom, uz gubitak svih političkih i građanskih prava u trajanju od tri godine. Nakon izlaska iz zatvora radio je za slovensku firmu „Planika“ iz Kranja.

Krajem 1957. godine teško je bolestan. Pripremao se za operaciju koju nije dočekao, jer umire 16. februara 1958. godine. Sahranjen je na Novom groblju u Beogradu. Stari radnici Borova mu podižu spomenik 60-ih godina prošlog veka. Na temelju Zakona o rehabilitaciji političkih i ideoloških žrtava, usvojenog u Skupštini Srbije 2006. godine, Toma Maksimović rehabilitovan je dve godine kasnije, 2008.

Iako je imao velike zasluge u izgradnji i razvoju Borova, Maksimović do danas nije dobio čak ni ulicu u Borovu. Postoji tek bista sa njegovim likom u opštinskoj većnici koju je izradio borovski vajar Mićun Nenezić. Ulicu sa imenom Tome Maksimovića nalazimo danas samo u beogradskom naselju Vračar.

Ovdje možete poslušati ovaj članak: