U jugozapadnoj Srbiji, šesdesetak kilometara južno od Kraljeva ili isto toliko severno od Novog Pazara, istočno od Ivanjice, a zapadno od Ibra, u uskoj dolini rečice Studenice, pod planinom Rаdočelo, od čijih je velikih klesanih komada beličastog mermera zadobila osobeni izgled, uzdiže se čuvena Studenica. Osam i po vekova od početka gradnje ili 835 godina od njenog završetka (1171. ili 1183–1186.) prkosi vremenu i ljudima jedan od najstarijih i najpoznatijih srpskih pravoslavnih manastira. Poređenja radi, čuveni pariski Notrdam počeo je sa izgradnjom svega 8 godina pre Studenice 1163, ali je dovršen tek 1345. godine.
Nema šta nije i nema ko nije pisao o Studenici, pisao, klesao, recitovao, pevao, snimao hvalospeve dajući joj epitete poput: mramorna golubica, mermerna lepotica, kolevka-rasadnik pismenosti, biser kulture sveta, i tako dalje. I pored brojne literature, istraživanja, zapisa, tačna istorija se nikada pouzdano ne može znati, što najbolje oslikava anegdota koje se vezuje za profesora i akademika Svetozara Radojičića, koji je rekao: „Šta god zineš da zaustiš o Studenici, znaj da ćeš pogrešiti“.
Ipak, nećemo pogrešiti ako kažemo da je Studenica spomenik kulture i nepokretno kulturno dobro i da se od 1986. godine nalazi na Uneskovoj listi Svetske baštine. Kao i da je njen osnivač i ktitor bio rodonačelnik loze Nemanjića, veliki župan Stefan Nemanja, čiji se spomenik visok 23 metra od ove godine uzdiže na Savskom trgu u Beogradu.
Zadužbina rodonačelnika loze Nemanjića
Manastir Studenica, posvećen Uspenju presvete Bogorodice, zadužbina је Stefana Nemanje, jednog od najznačajnijih srpskih vladara. Tokom života podigao je i obnovio veći broj crkava i manastira koje se smatraju njegovim zadužbinama. Darivao je zemlju i novac ne samo pravoslavnoj, već i katoličkoj crkvi u Baru i Dubrovniku. Zajedno sa sinom Savom smatra se ocem Srpske pravoslavne crkve, koja ga slavi kao Svetog Simeona Mirotočivog.
Njegovi naslednici iz loze Nemanjića ostavili su značajan trag i kad su u pitanju dalmatinski pravoslavni manastiri.
Za razliku od drugih građevina, crkava, utvrđenja koja su se nalazila na uzvišenjima, vidikovcima, raskršćima puteva, Studenica je zamišljena kao grobnica njenog ktitora, udaljena od puteva, skivena u šumama, u prirodi i miru. Nakon što se zamonašio, Stefan Nemanja je kao monah Simeon preminuo 1199. godine u Hilandaru. Osam godina nakon toga, njegovi posmrtni ostaci, mošti, tj. ćivot (od grčke reči kivotos, što znači kovčeg sa moštima sveca) preneti su u Studenicu gde se posle dosta premeštanja i danas nalaze.
Kako primećuje publicista Đorđe Popović, „studenička istorija može se simbolički pratiti kroz neobičnu i na ovim prostorima nezabeleženu seobu ćivota Stefana Prvovenčanog“, sina Stefana Nemanje. Usled nailaska neprijatelja, zuluma, pljački, paljevina i drugih neprilika, kovčeg sa njegovim moštima premeštan je čak petnaestak puta! Od Žiče, Sopoćana, Crne Reke, preko Beograda, Pančeva, Vraćešnice, Feneka, Kalenića, do Raške, Kosovske Mitrоvice, Peći i konačno Ostroga. Danas, u Studenici stoje s desne strane, ispred oltara.
Kako navode brojni istorijski izvori, Studenica je u srednjem veku po rangu bila prvi srpski manastir. Hilandar je kao ktitorsko nasleđe nastao posle nje. Nekada se u kompleksu manastira nalazilo 14 manjih crkava, od kojih su danas sačuvane tek tri. Vizantijski uticaji sa romaničkom obradom spoljašnjeg izgleda ovu građevinu čine posebnom jer objedinjuje različite uticaje. Iz ovog prožimanja nastao je poseban graditeljski stil poznat kao raška škola.
Savršena u svakom pogledu
„Veoma je složen ikonografski program kamene plastike i klesanih ukrasa, kao i njihovih značenja do kojih se stiže odgonetanjem poruka sa figuralnih predstava, upletenih i kombinovanih biljnih motiva ali i njihove veze sa određenim delovima građevine i različitim sadržajima pojedinih celina i njihove simbolike“, beleži istoričarka umetnosti Zorica Zlatić Ivković u monografiji „Stefan Nemanja, 900 godina od rođenja“. Tako je studenička mermerna skulptura sa lozicama i mrežama, realnim i apstraktnim motivima, dostigla visoke umetničke kvalitete u veku nastajanja.
Ovde treba dodati i to da su freske u Studenici rađene pod nadzorom Svetog Save od 1208. godine (kada je preneo mošti svog oca iz Hilandara u Studenicu) do 1215. godine. Danas je od prvobitne dekoracije ostala petina njenog živopisa. Freska Raspeće Hristovo spada u jedno od najvrednijih znamenja, sačuvana skoro u celini. Njena kopija je mnogo puta obišla, svet, mnogi stručnjaci je strstavaju u najbolja slikarska dela 13. veka u Evropi, a ona i danas privlači pažnju domaćih i stranih naučnika, namernika, vernika, turista, istraživača, influensera i jutjubera.
Ali šta to još čini Studenicu tako izuzetnom, jedinstvenom, neprolaznom i neponovljivom? Na ovo pitanje dr. Milan Kašanin, istoričar likovnih umetnosti i nekadašnji direktor muzeja u Beogradu, posebno ističe značaj fresaka kao najstarijih očuvanih primeraka srpskog živopisa i prve koje ilustruju događaje iz srpske nacionalne prošlosti. U predgovoru monografiji „Manastir Studenica“ Kašanin zaključuje: ,,Ali su te freske, značajne i po svojoj lepoti, koja je ravna lepoti građevine i njene dekorativne plastike. U Srbiji je ne jedna crkva u kojoj nas zadivljuje njen živopis, ili njena arhitektura, ili njena skulptorska ornamentika. Ali nema nijedne u kojoj bi, podjednako, bila tako savršena arhitektura, ukrasna skulptura i zidno slikarstvo kao u Studenici“.
Studenica i danas predstavlja jedan od najzačajnijih spomenika u Srbiji. Istorijski, umetnički, arhitektonski i religijski centar.
Poznati „Studenički Кrst“ nalazi se iznad severnih vrata Bogorodičine crkve u manastiru Studenica. Postao je prepoznatljivi znak graditeljstva, kulture i doba Stefana Nemanje. On predstavlja kombinaciju dve simbolike: ranohrišćanske simbolike sidra, tj. spasenja u Carstvu Božijem, i simbolike rasta i napretka koja se vidi u biljno dekorisanim završecima.
Studenica je opevana i u narodnoj književnosti, još u pretkosovskom ciklusu narodnih epskih pesama kada je nemanjićka država bila u usponu. I mnogo kasnije o Studenici je napisano i izrečeno mnogo. Od Vuka Karadžića, Joakima Vujića, Milana Rakića, preko brojnih akademika, istoričara, arhitekata, pa do savremenih audio, video, vizuelno-izložbenih i digitalnih formi.
