Na osnovu dosadašnjih istoriografskih istraživanja, može se govoriti o skoro osam stotina objekata hrvatskih graditelja podignutih u Srbiji, od kojih je dvadesetak sagrađeno pre 1914. godine, pet stotina u međuratnom razdoblju, a ostatak nakon Drugog svetskog rata.

Najviše su, naravno, gradili u Beogradu. Kao glavni grad Kraljevine Srbije (1882-1918), Kraljevine SHS/Jugoslavije (1918-1941), i SFRJ (1945-1991), Beograd je tokom prošlog stoleća višestruko uvećao svoj građevinski fond. Njegovi krupni arhitektonsko-urbanistički poduhvati, podržani domaćim i stranim kapitalom, privlačili su graditelje iz različitih sredina. Uz svestrane ruske emigrante, mnoštvom realizacija posebno su prednjačili projektanti iz Hrvatske. Uglavnom su podizali u blok uzidane poslovno-stambene zgrade (Prva hrvatska štedionica, Jugoslovenska udružena banka, Novinarski dom, palata „Albanija“), samostalna administrativna i ugostiteljska zdanja (palata SIV-a, hotel „Jugoslavija“), višeporodične stambene objekte, luksuzne rezidencije (vila ,,Mir“) i jednoporodične kuće (Nikićeva kuća), četiri memorijalne celine i dve crkve. Aktivno su učestvovali na konkursima za prestižne javne građevine, dobijajući otkupe i nagrade.

Jedan od prvih stručnjaka koji se počeo baviti srpsko-hrvatskim arhitektonskim vezama je Aleksandar Kadijević, redovni profesor na predmetu Istorija arhitekture na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu. Njegovi radovi o značajnim ostvarenjima hrvatskih arhitekata u Beogradu i Srbiji doprineli su uspostavljanju organizovanije saradnje između savremenih hrvatskih i srpskih istraživačkih institucija, kako mnogi aspekti rada hrvatskih graditelja u Srbiji ne bi ostali nerasvetljeni.

„Još od prvih istraživačkih dana 1987. godine, kada sam sa 24 godine diplomirao na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, uz potporu mentora – akademika arh. Vojislava Koraća, prof. dr Marice Šuput i dr arh. Zorana Manevića – počelo je moje interesovanje i prva istraživanja na temu rada srpskih i hrvatskih arhitekata. Neistraženost i obilje materijala su mi odmah privukli pažnju. Kao i želja da se taj materijal klasifikuje i istoriografski kontekstualizuje“, priča profesor Kadijević.

Istorijski izvori potvrđuju da je među arhitektima i građevinskim inženjerima različitih nacionalnosti koji su radili na prostoru Srbije od kraja devetnaestog veka do danas, bilo i mnogo graditelja iz Hrvatske. „Najviše se ističu velikani totaldizajna Dionis Sunko, Hugo Erlih, Lavoslav Horvat i Ernest Vajsman“, dodaje. Do sada su opusi stvaralaca, posebno onih iz carske Rusije, detaljno analizirani, dok je doprinos graditelja iz udaljenih jugoslovenskih krajeva skromno istražen. Međutim, zahvaljujući radu profesora Kadijevića i na ovom polju u poslednjoj deceniji ipak se nešto promenilo. „Omasovljena su istraživanja kojima kao istraživač i profesor rukovodim na Univerzitetu u Beogradu i u Matici srpskoj. Objavljeni su mnogi radovi i zbornici vezani za tu temu. Bilo je i zajedničkih istupa na konferencijama. Saradnja ima znatnu perspektivu, pogotovo što se u nju uključuju i mladi kadrovi iz obe zemlje“, kaže.

Hrvatski graditelji, potvrđeni ostvarenjima na zapadu tadašnje zajedničke zemlje i u srednjoj Evropi, zasluživali su opravdan respekt beogradskih naručilaca. „Treba istaknuti kao najznačajnije građevine već spomenutih Huge Erliha, Ernesta Vajsmana, Dionisa Sunka i Lavoslava Horvata. Podjednako su se istakli na javnim i privatnim objektima, pre svega u Beogradu (Novinarski dom, Prva hrvatska štedionica, kuća Nikole Nikića, bolnica Sv. Sava), no hrvatski arhitekti su gradili i u Čačku (Lujo Šverer), Kraljevu (Blaž Katušić), Nišu (Drago Ibler, Stanko Fabris, Ivo Bartulović), Prištini (Andrija Mutnjaković) i Novom Sadu (Ivan Vitić)“, kaže naš sagovornik.

Neimarstvo u postotomanskoj, oslobodilačkim ratovima iscrpljenoj Srbiji, dugo je zaostajalo za urbanistički uređenijim i stilski savremenijim graditeljstvom na teritoriji Hrvatske. Zbog toga ne čudi što srpski arhitekti nisu pretendovali da grade u Zagrebu, već su to povremeno uspevali u hrvatskim kontinentalnim i primorskim područjima. „U Zagrebu srpski arhitekti nisu uspevali da pobeđuju na konkursima jer su lokalni stručnjaci objektivno bili ispred njih (ne iz nacionalističkih razloga), a pokušavali su i u Splitu i Osijeku. No izgradili su dosta toga mimo konkursa u kontinentalnoj Hrvatskoj i Dalmaciji, za Narodnu banku (filijale u Karlovcu i Dubrovniku arh. Bogdana Nestorovića), za SPC (hramovi Momira Korunovića na Sušaku, Visu i u Trnjanima), započeti pravoslavni hram u Splitu Aleksandra Deroka, vile i javne zgrade Nikole Dobrovića na dubrovačkom primorju koji je imao uspeha i na konkursima“, kaže.

Saradnja između srpskih i hrvatskih istraživačkih institucija je potrebna i obostrano korisna na svim poljima. Profesor Kadijević tu suradnju zagovara preko zajedničkih projekata, konferencija, publikacija, dijaloga kako bi se te srpsko-hrvatske arhitektonske veze precizno sistematizovale i obogatile. „Nakon razdvajanja 1991. godine, veze su obnovljene tek 2010. godine. Lično sam doprineo tome, uz pomoć kolega iz Zagreba, Splita i Dubrovnika, otvorenih za saradnju i istraživanje zajedničkih tema. Nemoguće je ne sarađivati ako ste ozbiljan stručnjak. Dr Zlatko Karač kao dugogodišnji urednik zagrebačkog časopisa Prostor temeljno je potakao saradnju i digao je na viši nivo, a zasluge snose i uredništva Radova IPU, Života umjetnosti, Orisa i Ars Adriatike. SKD Prosvjeta, IPU, Arhitektonski i Filozofski fakultet u Zagrebu, Hrvatski muzej arhitekture i HAZU takođe potiču naučni dijalog. Od pojedinačnih istraživača iz Hrvatske, osim sa dr Karačem, razvijamo plodnu saradnju i sa Tamarom Bjažić Klarin, Draganom Damjanovićem, Antunom Baće, Ivom Ceraj, Darjom Mahečić Radović, Marinom Bagarić, Jasnom Galjer, Alenom Žunićem, Vinkom Srhojem i Brankom Čolovićem“, kaže.

Na kraju možemo zaključiti da su uz doprinose domaćih Jevreja, malobrojnih Slovenaca, Čeha i zapadnoevropskih graditelja, kao i ruskih emigranata, hrvatski arhitekti obogatili beogradsko graditeljstvo i podstakli njegovu nezaustavljivu modernizaciju. Kao rezultat njihovog rada danas u Beogradu i mnogim gradovima u Srbiji imamo veliki broj javnih i privatnih građevina velikog arhitektonskog značaja.