Jedna od internih beogradskih „renovacija“ koja je u posljednjim danima završena bila je rekonstrukcija jednog od centralnih gradskih trgova, onog koji nosi ime Nikole Pašića. Iako trgom dominira velika Pašićeva statua, iako je Pašić u srpskoj kulturi pamćenja praktično sinonim za vještog političara, Beograđani od taksista do slučajnih prolaznika mnogo češće ovaj trg nazivaju starim imenom: Trg Marksa i Engelsa. Ne bih rekao da je to nostalgija za komunizmom, koliko jeste trag nekakve potmule ambivalentnosti kakva do dana današnjeg obavija Pašićev lik i djelo.

Ovog decembra se navršilo devedeset i osam godina od smrti Nikole Pašića, što će reći da će za dvije godine biti puno stoljeće od tog događaja. Dogodine pak, takođe u decembru, biće stoosamdeset godina od Pašićevog rođenja. Kao u onoj čuvenoj formulaciji koju pripisuju između ostalog Čerčilu: Pašić je u mladosti bio ljevičar, da bi od srednjih godina nadalje postao konzervativac. Za vrijeme studiranja u Švajcarskoj bio je pod uticajem ideja Svetozara Markovića. Kasnije, međutim, odustaje od revolucionarnih ideja. Bio je na čelu srpke vlade i pod Obrenovićima i pod Karađorđevićima. Toliko se za njega u kulturnom pamćenju veže ta premijerska uloga, da se često zaboravlja kako je on bivao i narodni poslanik i predsjednik Narodne skupštine i gradonačelnik Beograda. Pod Aleksandrom Obrenovićem, bio je premijer u jednom mandatu, a pod kraljem Petrom Karađorđevićem šest puta: četiri puta u Srbiji, a dva puta u Jugoslaviji, odnosno Kraljevini SHS. Naposljetku, jedanput je bio premijer i pod kraljem Aleksandrom Karađorđevićem.

Ogroman je Pašićev istorijski i politički uticaj krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka. Narod ga, međutim, takođe pamti i po brojnim anegdotama. U tim anegdotama on se pojavljuje kao duhovit i netipično mudar čovjek. Primjera radi, tokom spora dvojice radikala u kom je trebalo da presudi, Pašić je prvo primio prvoga, pažljivo ga saslušao i rekao mu: „U pravu ste, gospodine!“, a potom je primio i drugog, pažljivo ga saslušao, pa mu rekao: „U pravu ste, gospodine!“. Sekretar koji je tu bio prisutan, ne izdrža: „Ali, gospodine predsjedniče, kako ste mogli obojici da kažete da su u pravu? To nema smisla!” A Pašić, veli priča, pogladi bradu, pa reče: „Momče, i ti si u pravu!“

Indikativna je i sljedeća pričica koju negdje navodi Milovan Vitezović: Na početku kraljevanja Petra Prvog Karađorđevića dolazilo je do sukoba između kralja Petra i predsjednika Vlade Nikole Pašića. Kraljev sekretar Živojin Baluguić pisao je u Štampi i Dnevnom listu uvredljivo o Pašiću. Pašić ga je tužio sudu. Baluguić se robije morao spasavati bježanjem iz zemlje. Ono što sam nije htio da kaže starom kralju, Pašić je to činio preko narodnog poslanika i užičkog prote Milana Đurića. A što kralj Petar nije htio lično da kaže Pašiću u brk, to je, opet, išlo preko ovog narodnog popa, sa kojim je bio prijatelj od vremena kad nije bio kralj nego knez-emigrant na Cetinju. Kad god bi se odnosi između kralja Petra i Nikole Pašića zategli, uskakao je prota Milan Đurić da ih kako-tako izmiri. „Slušaj ti, Petre, ako ti misliš da bi narod u slučaju da bira između tebe i Pašića izabrao tebe, onda se ljuto varaš! Narod je odbacio Obrenoviće, ali je izabrao Pašića!”, znao je da odbrusi prota Đurić.

Politika je za Pašića skoro doslovno bila život. Bio je premijer do aprila 1926, samo, dakle, osam mjeseci uoči svoje smrti. Tada ga je bio naslijedio Nikola Uzunović, ali ta smjena nije značila da Pašić planira ići u političku penziju i da je odustao od još nekog eventualnog premijerskog mandata. Sve do smrti je bio važna politička ličnost. Uostalom, kralj Aleksandar ga je primio u audijenciju 9. decembra 1926, samo dan uoči smrti. Tom prilikom kralj je kritikovao neke poteze Pašićevog sina. Sutradan je Pašić umro od moždanog udara. Skoro pola vijeka bio je jedna od ključnih figura srpske politike. Sahranjen je na beogradskom Novom groblju.

Privatni život bio mu je obilježen brakom sa Đurđinom Duković, ćerkom bogatog trgovca iz Trsta. Imali su jednog sina i dvije ćerke. Sin mu se nekoliko puta upetljavao u korupcionaške afere, a to je u kulturi sjećanja ostalo kao neka vrsta modernog političkog arhetipa nepotizma. Uostalom, i to je jedan od razloga za ambivalenciju prema Pašićevoj baštini. Ipak, sve u svemu, teško je u modernoj srpskoj istoriji pronaći političara koji je u istoriji ostavio toliko dubok trag kao Nikola Pašić.