Lekar i pisac Laza Lazarević u istoriju srpske književnosti i srpske medicine 19. veka upisao se kao jedna od najznačajnijih ličnosti. Obdarenošću, širinom interesovanja, analitičkim i naučnim pristupom i humanošću. „Lazin duh“ neprestano i na nove načine fascinira i danas.

Laza Lazarević bio je srpski književnik, lekar naučnik i akademik. Iako je celog svog života bio posvećen nauci i jedan je od prvih srpskih neurologa i psihijatara, kroz svojih svega devet pripovedaka, ostao je upamćen kao najznačajniji predstavnk srpskog psihološkog realizma. Laza Lazarević je mera realističke pripovetke srpske književnosti. On je pisac u kome se duh evropske novele ukrstio sa pripovednom tradicijom folklornog porekla u čemu leži njegov inovativni doprinos srpskom realizmu.

Lekar za telo i dušu

Rođen je 13. maja 1851. godine u Šapcu, gde je i proveo svoje detinjstvo, a sa šesnaest godina upisao je Pravni fakultet Velike škole u Beogradu te nakon završenih studija prava, zahvaljujući stipendiji dobija priliku da studira medicinu u Berlinu. Studije prekida tokom tursko-srpskog rata u kome učestvuje kao lekarski pomoćnik, čime zaslužuje i odlikovanje za revnosnu službu, a najegovo ratno iskustvo bolničara značajno je uticalo na rad kojim je diplomirao vrativši se u Berlin nakon svršetka rata.

Od povratka sa studija pa do smrti Laza Lazarević je radio kao lekar u Beogradu gde je 1881. godine započeo svoju lekarsku karijeru kao lekar specijalista u Opštoj državnoj bolnici. Čitav svoj radni vek posvetio je medicinskim istraživanjima i organizaciji i unapređivanju bolničkog lečenja u ondašnoj Srbiji.

Bio je član nekoliko srpskih naučnih društava, a baveći se medicinskom naukom prevodio je i najznačajnija dela strane medicinske literature. U srpskim i inostranim stručnim časopisima objavljena su njegova 72 naučna rada. Njegovi naučni radovi štampani u prestižnim evropskim stručnim časopisima izazivaju divljenje, danas naročito, u vreme kada studije i stručni radovi mahom pate od masovnosti, površnosti i neoriginalnosti.

U tom svom naučnom radu bio je posvećen prvenstveno proučavanju nervnih oboljenja i psihijatriji. Zanimljivo je pritom da je upravo on izvršio prvu operaciju katarakte u Srbiji.

Epitet naučnika stekao je opisom znaka za pouzdanu dijagnozu išijalgije. Naime, Laza Lazarević je prvi utvrdio da se bol javlja zbog istezanja nervusa ischiadicusa, a ne zbog pritiska mišića na nerv kako se do tada mislilo. Lazarevićev znak, koji je po njemu dobio ime, do danas je ostao u medicini metod za dijagnostiku išijalgije.

U red najvećih doprinosa srpskoj medicini ubraja se njegov opis jednog posebnog, retkog parkisonizma, uvođenje savremenih trendova u organizaciji zdravstvene zaštite i zasnivanje gerijatrije u Srbiji.

Kao lekar, kliničar i naučnik svoju naučnu misao ovaplotio je kroz naučne radove iz više medicinskih oblasti koje su ga okupirale: oftamologije, hirurgije, ginekologije, infektologije, bakteriologije, a najznačajnije iz oblasti neurologije. U arhivi i dokumentaciji Specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti „Dr. Laza lazarevič“ čuva se 156 istorija bolesti u koje su unete lekarske svedodžbe od kojih je 50 svojom rukom potpisao Lazarević. U periodu od 1880. do 1887. godine opservirao je, smatra se, gotovo trećinu hospitalizovanih duševnih bolesnika ondašnje Srbije.

U „Zborniku publikovanih radova“ posvečenom ovom lekaru i naučniku prikupljeni su njegovi objavljeni radovi i odštampani u izvornom obliku. Zbornik je izdao Fond Specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti „Dr.Laza Lazarević“ 2011. godine. Zahvaljujući tome našle su se, na jednom mestu, autentične anamneze, stručni radovi, članci i lekarske svedodžbe Laze Lazarevića, koji svojim stilom i savremenim medicinskim pristupom predsavljaju nesvakidašnje štivo.

Srbija je 1861. godine odlukom kneza Mihaila Obrenovića dobila prvu psihijatrijsku bolnicu „Dom za sa uma sišavše“ u Doktorovoj kuli, privatnoj kući podignutoj 1824. godine, a građevina u očuvanom stanju i danas pripada Specijalnoj bolnici za psihijatrijske bolesti „Dr. Laza Lazarević. Bolesnici sa mentalnim poremećajima primani su na lečenje po nalogu suda, što je neretko bila praksa u naprednijim zemljama Evrope i Zapada.

Lazarević je osnovao i prvu modernu gerijatrijsku bolnicu u Beogradu 1881. godine, a na njegovu inicijativu organizovana je i Velika rezervna bolnica u Nišu za vreme srpsko – bugarskog rata 1885. godine. Bio je dvorski lekar kralja Milana Obrenovića od 1889. godine, a te godine dobija i čin sanitetskog potpukovnika.

Književni rad Laze Lazarevića

Lazarević se, kao pisac, razvijao pod uticajem pozitivističkih i socijalističkih ideja Svetozara Markovića, te Pisareve i posebno Černiševskog, koga je i prevodio na srpski jezik. Poseban uticaj na njega, kao i na sve srpske realiste, izvršio je Nikolaj Gogolj, a tokom studija medicine otkriva velike ruske romanopisce – Turgenjeva, Tolstoja i Dostojevskog koji su uživali izuzetnu popularnost u Evropi tog doba.

Zahvaljujuči svom nevelikom opusu, zauzima središnje mesto ne samo realističke, već i srpske pripovetke uopšte. Lazarević je srpskoj pripovetci dao evropski rang, a istovremeno otkrio arhetipske teme onovremenog seoskog i gradskog života u Srbiji, uspostavio duboku psihološku pozadinu junaka i postigao vanrednu stilsku istančanost. Preveden je na više od dvadeset jezika i prvi je srpski pisac koji je, posle svetske slave narodnih pesama Vuka Karadžića, bio priznat i poznat u većini evropskih, naročito slovenskih književnosti.

Patrijahalno vaspitanje i usmerenost na porodicu i majku u velikoj meri tematski su odredile pripovetke Laze Lazarevića. U središtu njegovih pripovedaka obično se nalaze istaknuti pojedinci čiji su reljefi psiholoških profila i unutrašnji lomovi predstavljeni kroz prikrivena sukobljavanja sa porodicom.

Lazarevićevih devet pripovedaka su: Prvi put s ocem na jutrenje, Školska ikona, U dobri čas hajduci, Na bunaru, Vetar, Sve če to narod pozlatiti, On zna sve i Švabica, koja nije objavljena za vreme piščevog života, a nastala je, najverovatnije, za vreme Lazarevićevih studija u Berlinu.

Početkom 1888. godine Lazarević je izabran za stalnog člana Srpske akademije nauka, ali na iznenađenje, ne zbog svog ogromnog medicinskog doprinosa, već zbog zalaganja na polju srpske književnosti.

Umro je od tuberkuloze u svojoj trideset devetoj godini, 10. januara 1891. godine u Beogradu.