Darko Tanasković, rođen u Zagrebu 1948. godine, filolog, orijentalist, univerzitetski profesor, književnik, književni prevodilac i bivši ambasador Jugoslavije u Turskoj, Azerbejdžanu i Vatikanu, kao i ambasador Srbije pri UNESKO-u, zahvalan je sugovornik za sijaset aktualnih društveno političkih lokalnih i globalnih pitanja. S profesorom Tanaskovićem razgovaramo o današnjem položaju Srbije u regionalnom i međunarodnom okruženju, kao i o mnogim izazovima s kojima je suočeno današnje srpsko društvo.

Srbija je u posljednjih tridesetak godina prošla kroz više nego burne periode, uključujući i čitav XX. vijek. Kako, gledajući iznutra, Srbiju kao zemlju vidite danas?

Vaše pitanje, na koje nije lako odgovoriti, priziva mi u razmišljanje naslov kapitalne sintetičke studije o istoriji Srba u Novom veku (1492-1992) našeg velikog istoričara Milorada Ekmečića, „Dugo kretanje između klanja i oranja“, pozajmljen inače od Ive Andrića. Razdoblja između „klanja i oranja“ za Srbe su se stalno skraćivala, što im je, iako su se odlikovali izraženom državotvornošću, oduzelo privilegiju dužeg kontinuiteta u izgradnji države i institucija, ali i stabilizovanog nacionalnog identiteta i političke kulture, a to, u krajnjoj liniji, uzrokuje i nejasnost strategijskih meta.

Kakve su posljedice takve nejasne perspektive?

Današnja Srbija se koprca u nastojanju da, ni protiv koga, sačuva temeljne nacionalne, pa i egzistencijalne interese i da, u iznova krajnje nepovoljnim međunarodno političkim prilikama i pod sve jačim protivrečno usmerenim pritiscima, sačuva minimum samostalnog odlučivanja i društvenog prosperiteta. Na teritoriji Srbije, ne prvi put u istoriji, prelamaju se završni impulsi raspadanja Jugoslavije i zaglušujući ratni bubnjevi novog razračunavanja velikih sila, ovoga puta u konfiguraciji sudara tzv. „kolektivnog Zapada“ i Rusije, sa Kinom u pozadini, i perspektivom uspostavljanja još jednog „novog svetskog poretka“. Nimalo zavidna situacija za jednu malu i neutralnu zemlju. Nikola Pašić je 1915. godine izgovorio čuveno: „Spasa nam nema, propasti nećemo.“ Valja se nadati da i danas ima bar onoliko razloga koliko ih je on imao tada za te proročke reči.

Nametnuto raskršće

Što biste kazali, koji su danas gorući unutrašnji problemi Srbije?

U svetlu opšteg okvira odgovora na vaše prethodno pitanje, rekao bih da je, na političkom planu, u Srbiji došlo do krajnje zabrinjavajuće vrednosne i ideološke raspolućenosti društva, a pre svega tzv. političke i intelektualne klase ( u ovom slučaju mi reč „elite“ nekako neprikladno zvuči) u pogledu odnosa prema tome kojim putem bi trebalo da se krene, ili nastavi, sa sadašnjeg, objektivnim okolnostima nametnutog raskršća. Stvaranju uslova za rasterećeni, racionalni i odgovorni unutrašnji dijalog svakako ne doprinosi fiksacija na personalno usredsređenu kombinatoriku i suženo težište političke borbe, uz gubljenje osećanja za „državni razlog“ i sudbinu nacije, kao i za pouke istorijskog iskustva i za dugoročnije projekcije. Rečeno uglavnom vredi i za vlast i za heterogenu opoziciju. Onespokojavaju takođe analogije i sa tzv. „Miloševićevim vremenima“.

Kako bi se Srbija trebala ponašati danas, između napetosti među mnogim svjetskim ekonomskim i političkim silama, kao i u vezi s ratom u Ukrajini, koji je čitav svijet doveo do granice globalnog usijanja?

Na ovo pitanje svih pitanja mogao bih odgovoriti samo njegovim ponavljanjem. Nije naročito teško razumeti sva iskušenja na kojima se i izazove pred kojima se Srbija danas, a zapravo već poduže, nalazi i koja će potrajati, verovatno se i zaoštravati. Neuporedivo je teže ponuditi neki uravnoteženi, ujedno pragmatični i samozaštitni, a dostojanstven izlaz. Govoreći o diplomatiji malih država, Ivo Andrić je jednom zapisao da je njen manevarski prostor po pravilu mali, da ponekad može izgledati da ga uopšte nema, ali se pokaže da ga obično ipak ima. Ako ga zaista nema, treba ga stvoriti, zaključio je naš slavni pisac i iskusni diplomata. Naravno, ja iz više razloga nisam neko kadar da preporuči potencijalno delotvornu formulu prepoznavanja ili stvaranja takvog, bar minimalnog manevarskog prostora, van jednoznačnih i jednostranih opredeljivanja na kojima se insistira. Podsetio bih samo na poznatu englesku poslovicu: „Ne stavljajte sva svoja jaja u jednu korpu.“ Poslovice bi trebalo da izražavaju univerzalne istine, ali izgleda da engleske važe samo za Engleze.

Kosovo i Metohija predstavlja već dugo gordijski čvor u političkom životu Srbije. Kakve su racionalne perspektive Srbije vezano za ovo traumatično pitanje?

Za problem „Kosova“, koje je prava kvadratura kruga, može se zamisliti „racionalno“, ali ne i dobro, odnosno pošteno rešenje, bar sa stanovišta srpskog nacionalnog interesa i mesta koje Kosovo i Metohija zauzimaju u kolektivnom identitetskom samopoimanju Srba. To nekome može izgledati deplasirano, prevaziđeno i mistifikacijski, ali jeste činjenica, na onom dubinskom nivou nacionalne svesti o kojem, pogotovo kad su malobrojniji narodi u pitanju, veliki proizvođači istorije odbijaju da vode računa. Ako prevlada njihova „racionalnost“, bez obzira na model (nametnutog) rešenja, kosovsko pitanje će jednoga dana izbiti na površinu kao ponornica.

 S iskustvom u diplomaciji, što biste rekli kakve su mogućnosti diplomacije danas, kada dominantno na raznim stranama govori oružje, a ne pregovori?

Diplomatija će uvek biti nezamenljiva delatnost. Diplomatija je čoveku svakodnevno potrebna i u porodici i na poslu, pa kako ne bi bila u međunarodnim odnosima. Pruski general fon Klauzevic izrekao je poznatu misao da je „rat nastavak politike drugim sredstvima“, dok diplomatija dejstvuje i u mirnodopskim i u ratnim vremenima, tj. aktivna je i onda kad u međunarodnim odnosima prevladavaju politička i onda kad prevladavaju ratna sredstva. Zaraćene strane kroz istoriju nikada nisu prekidale diplomatsku komunikaciju, čak i kad bi zvanično prekidale diplomatske odnose. Zapravo, ona je bila glavni kanal opštenja. S obzirom na nove tehnike i povećanu brzinu prenošenja poruka u kibernetičkoj eri, kao i na veću pokretljivost i neposredniju razmenu informacija između nosilaca političkih funkcija, uključujući i najviše, diplomatski protokoli i rituali delovanja, pa i sama uloga diplomata, uključujući i ambasadore, donekle su modifikovani, ali funkcija diplomatije ostaje trajno aktualna.

Vitalnost „Privrednikovih“ ideja

Srpske zajednice prisutne su i u drugim krajevima južnoslavenskog prostora. Kako gledate na njihov položaj i na odnos države Srbije prema njima?

Uz određene razlike uslovljene istorijskim, političkim, demografskim i kulturnim faktorima, položaj Srba u jugoslovenskoj dijaspori nije povoljan, jer je antisrpstvo bilo, a kod nekih bivših Jugoslovena i ostalo, glavno ideološko pogonsko gorivo pri uspostavljanju i afirmisanju platforme za sticanje državne nezavisnosti. Bez obzira na sve komplikacije, Srbija uvek mora tražiti načina da što efikasnije podrži srpske zajednice u susednim državama, da one osete da im je ona matica.

Trenutno djelovanje Srpske pravoslavne crkve (SPC) jedni hvale, a drugi napadaju. Kakvo je vaše mišljenje o položaju i utjecaju SPC, kao i današnjeg patrijarha Porfirija, u srpskom društvu, kao i u krajevima gdje žive pravoslavni vjernici?

Bez obzira na sve unutrašnje protivrečnosti, slabosti i stalnu kampanju koja se protiv nje vodi, SPC, kao identitetsko i moralno uporište, među svim srpskim nacionalnim institucijama uživa najveći ugled i poverenje. Baš zato je ona meta destruktivnog delovanja svih unutrašnjih i spoljašnjih činilaca čiji je cilj slabljenje i razbijanje srpskog narodnog jedinstva, pa i same nacionalne svesti u Srba. U delu pomenutom na početku našeg razgovora, Milorad Ekmečić je zapisao da se „vera uvek lakše lepila za dušu nego znanje o zajedničkom poreklu“. A i na globalnom planu, pravoslavlje je na udaru, kao moćna prepreka agresivnoj globalizaciji u sekularističkom i liberalno-globalističkom ključu. Za to ima mnogo potvrda i primera. Što se tiče patrijarha Porfirija, preuranjeno je ocenjivati kako on nosi svoj krst poglavara SPC. Lično, imam puno poverenje u njegovu dobru veru, namere i sposobnosti.

Crna Gora je, čini se, primjer gdje su se na jednom mjestu sudarili historija, politički interesi i vjerska previranja. Kako vi na to gledate?

Posećujući često Crnu Goru tokom poslednjih godina, a povremeno i nešto duže boraveći u njoj, osetio sam da je SPC jača nego ikad u vremenu za koje se obično govori da je dominantno osvetovljeno i da je religija potisnuta na margine sistema vrednosti kojima se u svom svakodnevnom životu rukovodi savremeni čovek. Vlast u Crnoj Gori je bila temeljno ateistička na neoboljševički način. Rekao bih da je bila obezduhovljena, bez ikakvog osećanja za značaj duhovne dimenzije života, a crkvama i verskim zajednicama je prilazila rukovodeći se isključivo pragmatičnim motivima, odnosno na način za koji je pretpostavljala da bi one mogle, svaka na svoj način, doprineti ideološko-političkom projektu rasrbljivanja Crne Gore, poništavanju predstave o istorijski potvrđenoj ulozi svetosavskog pravoslavlja u uspostavljanju crnogorske državnosti, i stvaranju lažnog imidža verske tolerancije u inostranstvu.

Kakve su daljnje perspektive ove zemlje?

Ovakvo višedecenijsko ponašanje prethodnog režima, praćeno apsurdnim, administrativnim pokušajem stvaranja nove nacionalne crkve bez ikakvog legitimnog duhovnog i kanonskog pokrića, učinilo je da se nagomilano sveukupno nezadovoljstvo naroda moćno iskaže kroz natpolitičke litije u znak protesta protiv namere da se bahato zada konačan udarac tradicionalnoj instituciji koju većina Crnogoraca oseća kao uporište svog duhovnog i narodnosnog identiteta. U vremenima evidentne moralne krize politike i zloupotrebe demokratije, jedino ugroženost temeljnih vrednosti života može pokrenuti širok, nezaustavljiv narodni pokret. Za nosioce vlasti to bi moralo biti ozbiljna opomena, i to ne samo u Crnoj Gori. Rečeno njegoševski: „Udar nađe iskru u kamenu.“

Srpsko privredno društvo „Privrednik“ u Zagrebu nedavno je obilježilo 125 godina postojanja. Kakve su perspektive njegovog djelovanja, u trenutku kada je, prema popisu stanovništva u Hrvatskoj 2021. godine, građana srpske narodnosti ostao krajnje skroman broj?

Baš zato što je Hrvatska takoreći uspela, posle dugog procesa etničkog čišćenja, sprovođenog u skladu sa mogućnostima i na načine koje je uslovljavala istorijska konjunktura datog vremena, da broj građana srpske nacionalnosti svede na nešto više od tri posto, što je svojevremeno sa državnog vrha u Zagrebu projektovano kao poželjan i prihvatljiv broj, delovanje „Privrednika“ dobija, a ne gubi na značaju. Naime, malobrojnost može biti i prednost, pod uslovom čvrste ukorenjenosti u tle duhovnih i kulturnih vrednosti nadmoćnih nad šovinističkom patologijom koja je nezdrava osnova za bilo kakav istinski civilizacijski domašaj jedne nacije. Položaj objektivno diskriminisane manjine ne mora značiti osudu na suštinsku marginalnost, iako će delovanje svakako biti izvedbeno skopčano sa raznim teškoćama, preprekama i nedostatnostima. Ne zaboravimo, međutim da je „Privrednik“, u vreme dok je broj Srba u Hrvatskoj bio neuporedivo veći nego danas, 1947. godine bio ukinut, iz ideoloških razloga koji u biti nisu bili nesrodni dubinskim porivima sadašnjeg hrvatskog nacionalnog programa. Sada on bar ne može biti ukinut dekretom neke svemoćne vlasti, a uspešnost delovanja ove humanitarne fondacije presudno će zavisiti od stručnog i ljudskog kvaliteta svojih časnika i pitomaca. Važno je da se svim savremenim sredstvima javne komunikacije, a i neformalnim kanalima uticaja, misija i delovanje „Privrednika“ što šire propagiraju. Nedavna jubilarna konferencija u Beogradu potvrdila je vitalnost plemenitih ideja na kojima je zasnovana „Privrednikova“ građevina.