Za Njegošev testament kažu da je „posljednja Vladičina pjesma“. Poslednja želja mu je bila da se još jednom spusti u Kotor. Nije mu se ispunila. Preminuo je naredno jutro, trideset prvog oktobra 1851. godine. Neki od izvora navode kako se njegova smrt dogodila devetnaestog oktobra iste godine.

Jedan u nizu odlomaka iz Nenadovićevih „Pisama iz Italije“ daje nam prostora i mogućnosti da upoznamo pravog vladiku, pravog Petra Petrovića Njegoša, jer , Njegoš nije samo poezija i samo vladikovanje.

U crkvi Svetoga Petra u Rimu kao osobita svetinja čuva se lanac kojim je sveti Petar u Jerusalimu u tamnici bio vezan. To je onaj lanac što je u našem narodu poznat pod imenom časne verige. Taj lanac čuva se kao svetinja i stoji u kovčegu uvek pod ključem. Kaluđer kad ga pokazuje otmenim putnicima sa velikom pažljivošću otvara škrinju, vadi lanac iz pamuka, i, sa osobitom pobožnošću i smirenošću, prinosi ga poklonicima, te ga oni – klečeći, sa skrštenim rukama – celivaju. Kad je kaluđer prineo vladici ove verige, vladika ih odmah uze u svoje ruke, rasteže ih da vidi kolike su i čudeći se kako su dugačke, reče: „Ala su ga dobro vezali!” Zatim ih vrati odmah kaluđeru, koji od čuda jedva je mogao zapitati: „Zar ih neće Vaša Svetlost celivati?” Vladika mu polazeći odgovori: „Crnogorci ne ljube lance!”

Nakon odlaska Petra II, u maju, iz Italije, Nenadović je rekao: „Poznanstvo s vladikom i njegovi razgovori ostaće mi kao najljepši spomen celog života“.

Petar II Petrović Njegoš (1/13. novembar 1813 — 19/31. oktobar 1851) bio je jedan od najvećih crnogorskih pesnika, vladar Crne Gore i vladika.

Njegoševo najslavnije delo „Gorski vijenac“ u Beču je ocenjeno kao „manuskript genijalnog tvorca“. Druga njegova važna dela su „Luča mikrokozma“, „Ogledalo srpsko“ i „Lažni car Šćepan Mali“.

Počeo je da piše još kao dečak. To su bile kratke i beznačajne pesme, sasvim u duhu narodne poezije, često ispevane uz gusle. Sima Milutinović Sarajlija je u svoju zbirku narodnih pesama uneo njih pet za koje tvrdi da su Njegoševe. Njegoš se nije redovno školovao, niti je prošao kroz više škole. Učitelj mu je bio Sima Milutinović, koji ni sam nije prošao kroz redovne škole. On je kod Njegoša razvio ljubav prema narodnoj poeziji, ukazivao mu na njene lepote i podsticao ga na pisanje. On ga je verovatno upućivao u mitologiju i klasičnu starinu uopšte. Mitološki rečnik, naklonost prema arhaizmima i novim rečima, Njegoš je primio od Milutinovića. Na Njegoša je uticao i Lukijan Mušicki, koji je 1830-ih godina imao glas velikog pesnika. Klasičnu grčku poeziju čitao je na ruskom, a jedan deo „Ilijade“ je preveo sa ruskog na srpski jezik, u narodnom desetercu. Njegoš je bio pod uticajem antičkog klasicizma, posredno i više formalno, skoro isključivo u rečniku. Ukoliko je više pevao i produbljavao svoju ličnost, utoliko se sve više oslobađao tog uticaja. Njegovo najbolje delo, Gorski vijenac, uzvišenom dikcijom i oblikom podseća na grčku tragediju; pa ipak, delo je u potpunosti samostalno i kao neposredan proizvod narodnog duha i jezika. Pored ruskog, Njegoš je poznavao i francuski i italijanski, i na tim jezicima čitao najveće pesnike i mislioce.

Vladika Petar II Petrović Njegoš rodio se na Njegušima, Na krštenju je dobio ime Radivoje pod kojim je u narodu bio poznat i kasnije kao vladika Rade. Po zavladičenju on se potpisivao samo svojim kaluđerskim imenom — Petar i prezimenom — Petrović: vladika Petar Petrović. Međutim, u narodu nije bio poznat kao vladika Petar nego upravo kao vladika Rade. Njegoš nikada nije upotrebljavao ono II uz Petar, nego je to dodato kasnije. Ne zna se tačno zbog čega je uzeo dodatak Njegoš, a ne Njeguš, kao što bi trebalo prema imenu njegovog plemena i najužeg zavičaja. Pretpostavlja se da je to preuzeo od strica vladike Petra, koji je ponekad uz svoje prezime dodavao Njegoš, a umesto  Njeguš. Posle stričeve smrti, 1831, Njegoš se zakaluđerio vrlo mlad i primio upravu nad Crnom Gorom. Godine 1833. putovao je u Petrograd, gde je zavladičen.

Njegova dela prevođena su na više jezika, uključujući i japanski („Gorski vijenac“, „Luča mikrokozma“), a „Gorski vijenac“ na francuski jezik prepevala je Biljana Janevska, u desetercu.

Srpska akademija nauka i umetnosti je novembra 2013. svečano obeležila dva veka od rođenja Njegoša.

Prilikom prenosa telesnih ostataka Petra II Petrovića Njegoša u novopodignuti Mauzolej na Lovćenu 1974. godine izvršena su u kripti Mauzoleja, za kratko vreme od nekoliko sati, osteološka i antropološka ispitivanja. Jedna od Njegoševih zanimljivih antropoloških karakteristika (ako je, uopšte, verovati tadašnjoj antropologiji) jeste zapremina njegove lobanje. Zapremina lobanje, izračunata po Manuvrijeru iznosi 2016 centimetara kubnih, čime bitno prevazilazi sve grupne, populacione i individualne vednosti. Masa (težina) Njegoševog mozga, proračunata po Manuvrieru, iznosi impozantnu količinu od 1995 grama.

Tolika masa mozga Petra II Petrovića svrstava ga u sami vrh poznatih ličnosti, sa izrazito velikom masom mozga. Turgenjev je imao, po podacima iz literature, najveću masu mozga od 2012 grama i on je jedina nama znana ličnost koja je imala preko 2000 grama mozga. Njegoš je sada, sa izračunatom masom mozga od 1995 grama, druga po redu, odmah iza Turgenjeva, a daleko ispred drugih poznatih ličnosti sa natprosječnom masom mozga.

Njegoševo pismo Hrvatima

Vaše Visokoprevoshoditeljstvo,

Istina je da su Crnogorci spremni da budu u pomoći svojoj braći Hrvatima, jedno po jedinoplemenosti, a drugo po njihovoj prirođenoj naklonosti vojničke trudove snositi. Videći ja da moja sobraća Srbi i Hrvati pokazuju se najavno da pravcem idu naklonjeni k narodnosti i k poredku, i mene je ista misao oduševljavala koja i Crnogorce, ako ustanak Srbah i Hrvatah ne bi bila slijepa neka podstreka, koja bi na obšte naše poruganije pred svijetom služila. Kada bi ovo posljednje bilo, Bože me sačuvaj od toga učastija, tada bi ja njih za najpošljednji narod u svijetu držao, tada bi mi se mrsko bilo njihovijem bratom nazivati. Ako su oni najsramotniji put izdajstva zakonosti svoje sreće izabrali, pa kada bih ja u tome njihovim učastnikom bio, onda bi se krio od sunca i od ljudih.

Vase Visokoprevoshoditeljstvo, svagdašnji moj prijatelju, srdečno Vi zahvaljam na primjećanija u Vašem pismu. Vi mene poznajete dobro, radi toga i uvjereni tvrdo možete biti da se mojom voljom ništa preduzeti neće što bi me s ovom šakom naroda svobodnoga učinilo otpadnikom od pravoga i opamećenog svijeta.

Ovim Vas uvjeravajući i odgovarajući Vam na Vaš dragi list od 2.noemvrija n.s. pod N° 2484 pr., čest imam ostati s običnim uvaženijem.

Vašega Visokoprevoshoditeljstva
Pokornjejsi sluga
Vladika crnogorski
P.P.Njegoš