Dan rođenja crnogorskog vladara, pesnika i vladike Petra II Petrovića Njegoša, 13. novembar, ove godine je u Crnoj Gori obeležen kao državni praznik. Nakon što je u više navrata predlagano, raspravljano i na kraju – odbijano, pre dve godine je konačno ustanovljen Njegošev dan kao novi državni praznik. Ove godine, u kojoj se obeležava i velika, 210. godišnjica od Njegoševog rođenja, praznik se po drugi put proslavlja u celoj Crnoj Gori, uključujući u mnogim institucijama. Vladika Joanikije ocenio je to velikim korakom za Crnu Goru, znakom „pokajanja i preumljenja“, „vraćanjem sebi i svojim najvećim ljudima“.

Ipak, ambivalentan odnos prema Njegošu prisutan je i dalje na mnogim prostorima i u mnogim institucijama koje predstavljaju taj kolektivitet čiji je Njegoš „jedan od najvećih“. Među Srbima u Hrvatskoj, recimo. Barem kad je reč o simboličkom, formalnom planu. Kao jedan od najvećih stvaralaca i mislilaca srpske i južnoslovenske kulture, Njegoš se više od dva veka sve do danas iznova iščitava, iznova razumeva, pa se u njegovo delo i učitava podosta toga. Broj bibliografskih jedinica posvećen Njegošu je ogroman, dela su mu prevedena na skoro sve veće svetske jezike i do sada je rekonstruisan skoro svaki deo njegovog kratkog života. Njegoševa pojava, istaknuta, izdvojena, uzvišena u odnosu na mnoge druge, bila je samim tim i izložena raznim ideološkim i društvenim prevrednovanjima. Kao jedna od centralnih figura nacionalne kulture, do danas ima neiscrpnu snagu i moć da se u odnosu prema njemu prepoznaju i identifikuju i svi oni koji ga tumače, preispituju ili prepisuju. Kako prema njemu, tako i prema veličanstvenoj misli o slobodi koju simbolizuje.

Hroničari su zabeležili da je rođen u selu Njeguši, blizu Cetinja, a nakon smrti svog strica Petra Prvog preuzeo je vladičansku titulu i postao duhovni i svetovni vođa Crne Gore. „Mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski“, kako se potpisivao, nastojao je da u zemlji uspostavi zakon i poredak i da ukine stare međuplemenske odnose. Radio je na ujedinjavanju crnogorskih plemena i na uspostavljanju centralizovane države. Pokrenuo je državotvorne i druge reforme u Crnoj Gori. Uspostavlja elementarne državne organe, uvodi redovne poreze, osniva škole i štamparije. Ipak, najveću slavu stekao je kao pesnik i filozof svojim delima „Gorski vijenac”, „Luča mikrokozma”, „Lažni car Šćepan Mali”, „Noć skuplja vijeka“… Prikupljao je i narodne pesme koje je objavio u zbirci „Ogledalo srpsko”. Objavljivao je pesme, ode, poslanice u časopisima onog vremena. Njegov „Gorski vijenac” pojavio se 1847, u godini najznačajnijoj za trijumf srpskog narodnog jezika u 19. veku, pa i u tom smislu ima jednu od prekretničkih uloga. Vladika Rade, kako su ga zvali, poživeo je svega 38 godina, umro je 1851. godine. Sahranjen je na Lovćenu, na mestu gde se od 1974. godine nalazi mauzolej koji je projektovao Ivan Meštrović i koji do danas izaziva brojne polemike.

Ivo Andrić pišući o Njegošu nazivao ga je „tragičnim junakom kosovske misli“. „Njegoš je prototip kosovskog borca. I kao pesnik, i kao vladalac, i kao čovek, on je čisto oličenje kosovske borbe, poraza i nesalomljive nade. On je, kao što je neko rekao, ’Jeremija Kosova’, i u isto vreme i aktivni, odgovorni borac za ’skidanje kletve’ i ostvarenje Obilićeve misli. Tvrđeno je da se reč ’Kosovo’ pored reči ’Bog’ najčešće pominje u Gorskom vijencu. Ali nisu samo misao i poezija predeli za kosovsku tradiciju. Ona je za Njegoša život sam. Ona je isto tako predmet njegove realne i obazrive diplomatske prepiske kao što je predmet njegovog glavnog pesničkog dela. U prepisci sa Rusijom kao i sa Turcima, za njega je Kosovo jedan datum koji utiče na sve odluke i rešavanje najkonkretnijih pitanja. Formulišući svoje zahteve, on počinje rečima ’od padenija našega carstva’. On govori o Kosovu kao o ma kom drugom moralno političkom argumentu, kao o živom i presudnom faktoru kolektivne i lične sudbine.“ Zapisao je Andrić 1935. godine u jednom od svojih brojnih eseja o Njegošu.

Danas, kada se kolektivno i lično retko u kojoj tački prepliću, kada se sadašnjost čupa iz prošlosti i pokušava nakalemiti na nekakvu prazninu, teško je čitati Njegoša sa punom svešću o kontekstu u kojem je pisan. „Listići jednoga cvijeta“ svaki za sebe grade sopstveni identitet kidajući sami sebe iz pupoljka. Ali to je neka nova, moderna sloboda ovog vremena. Koja „pod brdom“ samozavaravanja gleda svet oko sebe i misli da vidi više i dalje od svih prethodnika. Njegoševu figuru, kao simbol slobodarskog duha, dostojanstva, mudrosti, današnje vreme kao da nema dovoljno kapaciteta da adekvatno interpretira. I kao da tek treba da osvoji elementarni prostor slobode koji omogućava da se o toj slobodi o kojoj je Njegoš pevao uopšte i govori.