Na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije tri dolaze iz Pirota. To su kačkavalj, govor-pripovedanje i pirotsko ćilimarstvo. Ćilimarstvo je dugo, tokom vekova, bila najvažnija zanatsko-industrijska grana Pirota kao originalna tkačka delatnost i obeležje ženskog dela stanovništva. Pirotski ćilim je kao skupoceni poklon često darivan. Korišćen je u privatnim i državnim kontaktima, s predstavnicima vlasti, zatim kao nagrada, kao poklon i konačno kao deo devojačke spreme. Prvi put je izložen u Beču 1886. na Svetskoj izložbi, kada je izazvao divljenje. O ćilimu razgovaramo sa Milom Panajotović, istoričarkom i višom kustosicom Muzeja Ponišavlja u Pirotu.
Koje su osnovne činjenice koje bi svaki ljubitelj umetnosti, tradicije i nasleđa, rukotvorina i zanata trebalo da zna kada je u pitanju pirotski ćilim?
Nema pisanih podataka o tome kada je nastalo pirotsko ćilimarstvo, ali se smatra da je ono nastalo spajanjem autohtonog sa istočnim orijentalnim uticajem i da je njegova proizvodnja naročito uznapredovala počev od 16. veka, kada se prvi put pominje u dubrovačkim izvorima. Pirotsko ćilimarstvo je svoj vrhunac u izradi i prodaji doživelo u 19. veku, kada je svetsku slavu steklo zahvaljujući brojnim svetskim izložbama. Specifičnost pirotskog ćilima se ogleda u tome što se izrađuje od vune, na originalnom vertikalnom razboju tehnikom klečanja, gde je tkanje jednako i ravno i ima dve potpuno jednake strane. Na pirotskom ćilimu su isključivo geometrijske šare i preovladava crvena boja, što je još jedna oznaka njegove originalnosti. Izrađivao se samo u gradu, veoma retko po selima, a tkalje su bile žene. Budući da je bilo ženski zanat, ćilimarstvo nije imalo svoj esnaf. Pirotski ćilim na prvi pogled osvaja svojim ornamentima, njihovom raznovrsnošću, oblikom i bojom. Svaki pirotski ćilim dobija ime po šari koja dominira njegovim centralnim poljem. Ornamenti su na njemu organizovani u centralnom delu, tj. u samom središtu, u polju, kao i u više bordura koje okružuju polje i tako čine jedinstvenu celinu. Pirotski ćilim se može koristiti višenamenski: kao prostirka – tepih, prekrivač, jastučnica, draper – zavesa, zidnjak kada se nalazi na zidu i ukrašava zid, pa i kao stolnjak, kada je u pitanju ćilim manjih dimenzija tj. šustikla. Podjednako je krasio enterijer gradskih kuća i muslimana i hrišćana za vreme turske vlasti, ali se zadržao u hrišćanskim kućama i posle oslobođenja, lako se uklopivši sa zapadnjačkim nameštajem. Stare gradske porodice i danas obavezno imaju ćilim kao porodično nasleđe u svom domu. Površina ćilima se tradicionalno meri aršinom (0,68 m).
Recite nam nešto više o simbolima na ćilimu. Koji su najčešći i šta predstavljaju?
U razvoju ornamentike uočava se pet perioda: mitološki, hrišćanski, turski, klasični i moderni. Iz mitološkog perioda datiraju šare, koje podsećaju na azijsku pradomovinu kao što su: kornjača, kuke, žabice, gušter, ptice, jeleni… Prisutni su i motivi indijskih Veda kao što su: šumica, borić, sveto drvo, božje drvce, što je sa kultom drveta vezano za sve istočne narode. Ptice i njihovo perje, zatim paun, orao, ždral, zlatoptica su šare iz mitologije Slovena. Verovalo se da u kuću donose radost, dobre vesti, uspeh i sreću. Mitološke šare žaba i kornjača čuvaju od uroka. U hrišćanskom periodu glavna karakteristika je upotreba šara: krst, crkva, oltar, svećnjak… Iz turskog perioda potiču šare: puška, top, kula, ptice, paunovi, ribe, kao i ostale šare iz islamske umetnosti. Klasični period obuhvata šare iz 19. veka i tada se javlja najbogatija ornamentika na pirotskom ćilimu pod uticajem cvetne ornamentike levantinskog baroka turske primenjene umetnosti, kada se javljaju šare u vidu cveća, ruža, karanfila, cvetnih grana… Moderni period je nastupio širenjem uvozne fabričke robe iz inostranstva. Bez obzira na uticaje drugih sredina, ornamentika na pirotskom ćilimu je uvek geometrijska i ona je najstarija, mada se javljaju i stilizovani geometrijski oblici, kao i vegetabilni ornamenti. Geometrijske šare su izražene u vidu geometrijskih oblika: rombovi, trouglovi, pravougaonici, cik-cak linije, kukasti ornamenti. Vegetabilne šare su: listovi, grančice, cvetne loze, buketi ruža, vaze sa cvećem… Pored vegetabilnih postoje i zoomorfni motivi, koji su vrlo često zastupljeni na ćilimima iz 19. i 20. veka i to su obično ptice, domaće i divlje životinje, lavovi. Veoma često se u ćilim utkiva i tekst, obično ime i prezime vlasnika, mesto i godina izrade. Svaka šara ima svoje značenje: ikonica, kućica i ogledalce imaju zaštitnu ulogu, protiv uroka, svećnjak označava duhovnu svetlost i spasenje, kornjača ili željka označava večnost, postojanost i dug život i najčešći je motiv na borduri, krst je simbol vere, vraško koleno predstavlja kolo, blagoslov i sreću, drvo života bogatstvo i plodnost, sofra označava porodicu i slogu…
Koliko je pirotski ćilim poznat u svetu? Da li vam savremena digitalna sredstva komunikacije i mediji mogu olakšati put da o njemu sazna što više ljudi?
U odnosu na prošla dva veka, pirotski ćilim je manje poznat u svetu jer se manje izrađuje i nema ga na slobodnom tržištu. U prošlosti, pirotski ćilim je putovao širom sveta i bio poznat, zahvaljujući brojnim svetskim i domaćim zantskim prodajnim izložbama od 1886. do kraja 20. veka. Današnjica zahteva upotrebu savremenih tehnologija, tako da je nekad upravo ta tehnologija jedini i najbolji način da što više ljudi sazna podatke o ovom nekada najpoznatijem pirotskom proizvodu.
Da li se mladi zanimaju za stare zanate, za tradiciju svog kraja?
Zainteresovani su za stare zanate i tradiciju svog kraja jedino ako im se to prezentuje na zabavno-edukativan način putem radionica, izložbi i interaktivnih programa. Kako je ovaj zanat spor, težak i loše plaćen, teško da će se neko odlučiti da se bavi njime.
