Profesorica Irena Špadijer jedan je od najvećih stručnjaka za srpsku srednjovjekovnu književnost i redovni predavač na beogradskom Filološkom fakultetu. Pored toga, doktorica Špadijer surađivala je na projektima u najvišim kulturnim i akademskim tijelima u državi, kao što su Balkanološki i Vizantološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, tako i u inozemstvu – Ambrozijanske akademije u Milanu i Biblijske komisije Međunarodnog slavističkog centra. Također, član je Srpskog komiteta za vizantologiju, Staroslovenskog i Hilandarskog odbora SANU i komisije Srpske pravoslavne crkve za proučavanje i opis srpskih rukopisa u inozemstvu. Autor je mnogobrojnih stručnih radova iz stare srpske književnosti i autor i urednik više knjiga, među kojima se posebno ističe studija „Svetogorska baština“, o kulturnom i pisanom naslijeđu Svete Gore, te knjiga „Počeci srpske himnografije: Savina služba Svetom Simeonu“.

Pogrešno bi pak bilo zaključiti da se zbog tako izuzetne akademske biografije radi o strogom, „kabinetskom tipu“ profesora i znanstvenika – profesorica Špadijer osoba je iskričavog, brzog i komunikativnog svjetonazora i duha, i širokih interesa koji daleko prelaze polje njene uže specijalizacije. Otud, iako je njen rad duboko uronjen u staru književnost i početke nacionalne kulture, ova vrsna znanstvenica itekako osjeća „puls današnjice“. Autor je između ostalog briljantne recentne studije „Srednjovekovni junak našeg doba: Mladi Papa Paola Sorentina“, gdje ogromnim eruditskim i akademskim zamahom raščlanjuje veze modernosti i medijevalnih tema u popularnoj i kontroverznoj televizijskoj seriji.

Budući da smo nedavno povodom praznika Dana slavenske pismenosti govorili o ćirilici i tome kako se danas još čuva bogatstvo, privilegija i obaveza nacionalnog pisma, javila se potreba i za povratak na početke, u prošlost kulture. A kad se govori o ranoj i srednjovjekovnoj srpskoj kulturi, vjerojatno nema boljeg sugovornika da pojasni kontekst u kojem su se pojavljivale ključne ličnosti i neprolazna djela iz doba srednjovjekovne države – epohe u kojoj su ćirilicom stvarani prvi i neprocjenjivi vrhunci nacionalne kulture.

Razgovor s profesoricom Špadijer može se čitati gotovo kao studija ili maestralna lekcija iz najbitnijih, ključnih mjesta rane srpske književnosti, skup fundamentalnih radova i pojava srpskog srednjovjekovlja. Od svijeta nastalog nakon ćirilometodske revolucije, preko stvaranja dinastije Nemanjića i perioda od sljedeća dva zlatna stoljeća koja će iznijedriti niz danas kanonskih i klasičnih imena i djela srpske srednjovjekovne književnosti, sve do recepcije i odnosa spram rane književnosti danas. U razgovoru za P-portal s Irenom Špadijer govorili smo o temama i motivima koji se odnose na dugotrajne i složene procese razumijevanja srpske pismenosti i sve veće i rastuće važnosti nacionalne kulturne baštine kao konstitutivnog elementa vlastitoga identiteta u najdubljem smislu toga pojma.

Profesorice Špadijer, naš svijet može uglavnom locirati početak pismenosti u Slavena i prepoznati Sv. Ćirila i Metodija. Ali nakon toga, kad se govori o periodu srednjega vijeka – vrlo malo. Čak i intelektualci rijetko znaju navesti više od nekoliko osnovnih pojmova ili imena, u najboljem slučaju. Otkud toliki hijatus? Gdje je problem komunikacije s ovim dijelom nacionalne kulture i baštine?

Na vaše pitanje nije tako jednostavno sažeto odgovoriti. Odgovori bi se mogli nalaziti u složenoj istorijsko-političkoj situaciji u kojoj se srpski narod dosta dugo nalazio. Ako govorimo o spoznavanju prošlosti sopstvenog naroda i rađanju naučne misli, onda se uglavnom polazi od 19. stoleća kada prvi srpski kritički nastrojeni istoričari i filolozi formiraju istorijsku svest i istorijsko sećanje. Jer u novoj, vaskrsloj srpskoj državi, trebalo je premostiti vekove izgubljene pod Turcima ‒ vreme koje smo nekada nazivali turskim ropstvom, a danas se, kao što znate, to, politički korektno, sve više naziva dobom turkokratije.

U, rekla bih, plodotvornoj borbi između kritičkog i romantičarskog pogleda na prošlost udareni su temelji interesovanja, pa i šireg znanja o staroj srpskoj pismenosti i književnosti još u 19. veku. Veliki filolozi poput Đure Daničića, Stojana Novakovića, potom Ljubomira Stojanovića i drugih istaknutih naučnika neumorno su radili na otkrivanju i publikovanju dela srednjovekovne književnosti.

Nije bilo poželjno baviti se srednjim vekom, u kojem je dominirala religiozna misao i crkvena književnost, jer je nova stvarnost u 20. veku bila izrazito ateistički oblikovana

To je nastavljeno i u 20. veku, ali se interesovanje književnih istoričara ‒ već od Jovana Skerlića na samom početku tog stoleća ‒ nekako pomerilo. Kao što se zna, Skerlić nije mnogo mario za srednjovekovnu literaturu i nije je, zapravo, ni smatrao književnošću. U zajedničkoj državi, nastaloj posle 1918, korpus „nacionalnih“, tj. zajedničkih dela se još proširivao, a posle Drugog svetskog rata, u socijalističkoj Jugoslaviji, u kojoj je Skerlić jedno vreme ostao neprikosnoveni autoritet, još i više ‒ trebalo je, s jedne strane, uspostaviti „ravnotežu“ u zastupljenosti književnosti svih naroda i narodnosti – koji uglavnom nisu imali naročito razvijenu umetničku književnost na sopstvenom jeziku u srednjem veku – a, s druge strane, bilo je poželjno što manje se baviti samim srednjim vekom, u kojem je dominirala religiozna misao i crkvena književnost, jer je nova stvarnost bila izrazito ateistički oblikovana.

Pa i kada je reč o percepciji srednjovekovlja ‒ setite se da se dosta dugo ta književnost nazivala „feudalnom“, implicirajući, zapravo, zapadni model srednjovekovnog društva, a čineći otklon od vizantijskog, pravoslavnog. U poslednje nekolike decenije načinjen je zaokret, dosta nagao i ne u svim aspektima dobro promišljen i podržan, a propuštenih više od pola veka ostavilo je rupe u obrazovanju, pa i mentalnom sklopu mnogih generacija. I to je to: imamo veliki hijatus, ali i suštinsko nepoznavanje i nerazumevanje jedne izuzetno važne epohe u srpskoj umetnosti i kulturi u kojoj je ‒ s punom svešću to mogu reći ‒ naša književnost bila u samim vrhovima suvremene evropske literature.

Romantični vitez i renesansni intelektualac

Pojava koja ima posebno mjesto u kulturnoj historiji jeste despot Stefan Lazarević. Čini se da je prošlih godina pojačano zanimanje za ovo ime, čak i masovnim medijima i publicistici, i ne samo iz retoričkih razloga kakvi se najčešće vide i koriste u tematiziranju nacionalne historije i kulture.

Despot Stefan Lazarević je jedna od najmarkantnijih figura kraja 14. i prvih decenija 15. veka na Balkanu uopšte, a ne samo u srpskoj istoriji i istoriji književnosti. Stefanu Lazareviću bilo je 12 godina kada je ostao bez oca, kneza Lazara koji je mučenički stradao na Kosovu – malo da samostalno vlada (do punoletstva je to činio uz pomoć majke, kneginje Milice, u monaštvu Jevgenije), ali dovoljno da se seća očeve pogibije i strašnih posledica Kosovskoga boja. Više od decenije potom proveo je u vazalskom, katkada ponižavajućem, odnosu prema turskome sultanu Bajazitu. Posle Angorske bitke u kojoj je 1402. godine Bajazit poginuo, Stefan je stekao „slobodu“ i na povratku iz boja dobio u Carigradu od vizantijskog cara znake despotskog dostojanstva. Bilo je to vreme oporavka zemlje, u velikoj meri i zahvaljujući njegovoj politici i veštini balansiranja između moćnih suseda – Ugarske i Turske. Sa prestonicom na severu, u Beogradu, i bogatim rudnicima na jugu i zapadu, država je napredovala, a u uslovima blagostanja cvetala je kultura i umetnost. Još su suvremenici svedočili o Stefanu ne samo kao o piscu već i kao o velikom ljubitelju knjige i pismenosti uopšte. On je okupljao vrsne prepisivače koji su mu ispisivali mnogobrojne knjige. Po svojevrsnim ekslibrisima koji su sačuvani, kao što je „Sija knjiga blagočastivago despota Stefana“, danas sigurno znamo za priličan broj rukopisa koji su bili u njegovom posedu, a za još više njih saznajemo po spiskovima knjiga koje su nam ostavili pisari što su ih za njega prepisivali.

Stefan je i fizičkom pojavom ‒ bio je vrlo visok za ono doba i imao neobične, svetle oči ‒ i svojim ponašanjem ‒ jako je držao do etikecije ‒ bio nešto između romantičnog srednjovekovnog viteza i renesansnog intelektualca. Bio je veoma obrazovan, vaspitavala ga je i monahinja Jefimija, prva poznata srpska pesnikinja. Ratnik od svoje rane mladosti, verovatno već od petnaeste godine, učesnik mnogih turnira i „svetskih“ događanja, često je boravio u Budimu, u kojem je imao i kuću, čiji ostaci i danas postoje. Bio je veliki putnik koji je savlađivao prostore od srednje Evrope, današnjih rumunskih predela, Carigrada, pa sve do maloazijskih krajeva… I, što je za našu kulturu veoma važno ‒ bio je talentovani pisac.

„Slovo ljubve“ najčuveniji je tekst našega Srednjeg vijeka. Kakvo je to čudo da se onolikim užasima i iskušenjima taj tekst očuvao, makar, kao i većina naše baštine, u prepisima?

To čudo je i veće nego što možete zamisliti! Kao što je poznato, „Slovo ljubve“ je lirska poslanica. Kome je to pismo Stefan uputio nećemo najverovatnije nikada tačno znati, mada se može pretpostaviti, po književnim motivima i toposima, kako ga je pisao bratu Vuku. Ono je, izgleda, vrlo rano ušlo u rukopisnu tradiciju ‒ koju godinu posle despotove smrti 1427. Ime primaoca je zamenjeno jednom formulom – „ime rek“ – koja predviđa da se, po potrebi, upisuje ime novog adresata i tako je jedno lično pismo postalo deo, poput kakvog formulara, srednjovekovnih zbornika u kojima su se nalazili uobičajeni obrasci za pisma. Znalo se za samo jedan rukopisni zbornik koji je sadržao „Slovo ljubve“ i Đura Daničić ga je štampao u 19. veku. Taj rukopis izgoreo je 6. aprila 1941. u nemačkom bombardovanju Beograda, kada je uništena Narodna biblioteka, zajedno sa celom zbirkom najznačajnijih starih srpskih rukopisa. Ostalo je, kao svedočanstvo o njegovom postojanju, Daničićevo izdanje i fotografija prvog lista teksta ‒ i na tome su se temeljila sva naša saznanja o ovom delu. A onda je, kao nekim čudom, profesor Đorđe Trifunović 1978. godine u Muzeju Srpske pravoslavne crkve pronašao još jedan prepis „Slova ljubve“, iz istog vremena, tridesetih godina 15. veka. S obzirom na to da je to neveliki tekst, koji se ne izdvaja nekim upadljivim naslovom, on je, među 334 lista koliko ih ima taj rukopis, promakao svim ranijim istraživačima. Ovakva i slična otkrića su retka, ali nisu nemoguća i to je ono što bavljenje srednjovekovnom književnošću i starim rukopisima čini veoma dinamičnim i zanimljivim poslom.

Dva prepisa „Slova“, iako gotovo iz istog vremena, veoma se razlikuju po pravopisu i predstavljaju dve različite tradicije srpske pismenosti ‒ rašku i resavsku, što celu priču čini još interesantnijom. Inače, mnoga važna dela naše stare književnosti sačuvana su, po pravilu, u veoma malom broju primeraka, gotovo sporadično. Pomenuću još samo prvo delo naše literature, Žitije svetog Simeona, koje je napisao sveti Sava oko 1207, a koje je sačuvano samo u jednom jedinom prepisu iz 1619. godine i danas se nalazi u Šafarikovoj zbirci u Pragu. Možete samo zamisliti šta je sve izgubljeno.

Može li se zaista iz toga jedinstvenog teksta, iz ove književne poslanice čitati ono što Bogdanović piše, a to je da iz njega „kao da se sluti renesansa“? Je li to pretjerivanje?

Sam Dimitrije Bogdanović je „Slovo ljubve“ nazvao himnom ljubavi, hrišćanske ljubavi pre svega. I ono to, u svojoj vanvremenosti, zaista i jeste. Sa druge strane, ono, po svome izrazu, širini zamaha, jeziku i stilu, sluti i novo vreme, zapravo ono već jeste umetnički izraz tog, novog vremena kome je i sam Stefan pripadao.

Opšti, a ne individualni izraz

Deretić u svojoj Istoriji srpske književnosti na liniji prethodnoga kaže: „Naša originalna književnost u srednjem veku nema beletrističke proze, a jedva da ima poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenizija u njoj javlja se više kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica književnog stvaranja.“

Moglo bi se reći da je Jovan Deretić u pravu, ako se srednjovekovna književnost posmatra sa tog, čini se dosta nedefinisanog, aspekta sa kojeg je on posmatra. Ali je pitanje šta jednu književnost čini književnošću i koji su to kriterijumi literarnosti kojima mi baratamo, a da ne upadamo u zamku savremenih definicija. Srednjovekovna književnost nije sebe smatrala umetnošću, kao što ni srednjovekovno slikarstvo nije sebe smatralo likovnom umetnošću ‒ obe su delatnosti u službi kulta i obe počivaju na načelima opšteg, a ne individualnog izraza i na principu koji podrazumeva vrhovnog tvorca te stoga ne poznaje ni autorstvo ni originalnost, pa tako ni samosvest u današnjem smislu reči. Srednjovekovni pisci, kao i slikari, uglavnom se nisu potpisivali na svojim delima, otuda imamo toliko anonimnih dela ili dela koja se samo pripisuju pojedinim autorima.

Sa druge strane, i paradigme se menjaju, kao i književni ukus. U srednjovekovnoj književnosti, na primer, udeo zapleta u jednoj proznoj formi sveden je na najmanju moguću meru, a to je, kao što znamo, u književnosti od renesanse naovamo, sve do pojave avangardne umetnosti, veoma važan literarni činilac. Stoga je Domentijan, jedan od najvećih ne samo srpskih nego i evropskih pisaca 13. veka, zbog svojih teoloških i retorskih digresija smatran nezanimljivim piscem u 19. i dobrom delu 20. stoleća. A on je, očigledno, odgovarao ukusu suvremenika! Kao što i sve više dobija na značaju od šezdesetih godina 20. veka, upravo sa novim pravcima i trendovima, kao što je na primer postmodernizam.

Zapravo, već sa pojavom avangardne umetnosti početkom 20. veka iz osnova se menjaju i suština i forma umetnosti. Danas nikome ne pada na pamet da, recimo, zaplet ili vernu reprodukciju stvarnosti, uz poštovanje nekih, kako se smatralo, večitih merila „dobro komponovanog“ umetničkog dela – naprimer tri jedinstva u drami, ali i u slikarstvu ‒ smatra suštinom umetničkog dela i etalonom knjževnog stvaranja.

Kad bismo stoga pokušali da napravimo najsvedeniji mogući kanon djela nacionalne književnosti Srednjeg vijeka, onako kako se u savremenosti i književnosti novoga vijeka često predlažu, kako bi izgledao?

Stara naša književnost jeste tzv. fenomen dugog trajanja, njoj pripadaju dela koja se stvaraju sve do kraja 17, pa i početka 18. veka. Ipak, zlatnim dobom njenim možemo smatrati period od početka 13. do druge polovine 15. veka i u najsvedeniji kanon bi morali ući sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije Hilandarac, Danilo Pećki, Jefimija, despot Stefan Lazarević, kao i oni pisci koji koji potiču iz drugih nacionalnih sredina ali su stvarali u Srbiji i na srpskom jeziku, kao što su Grigorije Camblak, Konstantin Filozof i Dimitrije Kantakuzin, koji je i rođen i odrastao u Novom Brdu u 15. veku i koji je autor najlepše naše srednjovekovne pesme, ispevane Bogorodici na srpskoslovenskom jeziku u 77 katrena!

Zaboravljena stara sazvučja

Kad se uporedi taj i književni jezik nekih drugih kultura – recimo Dante je razumljiv i današnjim Italijanima – naš čovjek pak ne može čitati stare tekstove bez pomoći, mnogo je prepreka dok stigne do teksta i do razumijevanja: sam jezik i pismo originala, a čak i kod prevoda sami termini nužni za predznanje i bolje čitanje – „raška ortografija“, crkvenoslovenski i starosrpski, „moravska škola“, „resavska škola“, „parimejnik“ – sve to zvuči kao rebus današnjem čitatelju. Kako ovo premostiti ili riješiti?

Odgovor na ovo dotiče se onog hijatusa iz Vašeg pitanja na početku našeg razgovora. Sa Vukovom jezičkom reformom u 19. stoleću u izvesnom smislu ustoličen je narodni govor, tj. govorni jezik kao književni i prekinut je jednom zauvek taj kontinuitet sa književnim jezicima prethodnih epoha, od kojih bi srpskoslovenski (srednjovekovni književni jezik Srba) čak bio mnogo razumljiviji i fonetski prijemčiviji današnjem obrazovanom čoveku od crkvenoslovenskog (zapravo ruskoslovenskog) odnosno slavenoserpskog jezika sa kojim se Vuk Karadžić neposredno obračunavao. Ali, taj srpskoslovenski u Vukovo vreme već više od jednog veka nije bio u književnoj upotrebi i Vukova reforma jezika bila je u to doba zaista neophodna i moglo bi se reći da je donela pravo osveženje i afirmaciju (doduše jedne vrste) književnog stvaralaštva ‒ narodne književnosti. Mnogo bi vremena bilo potrebno za podrobnija objašnjenja, ali suština je, zapravo, u sledećem: mi nismo navikli ni naš sluh ni našu percepciju na taj „zvuk“ srednjovekovnog srpskog književnog jezika, a sa malo više pažnje i „treninga“ ‒ recimo čitanja i učenja osnovnih gramatičkih pravila srpskoslovenskog (pa i razumevanja termina koje ste naveli) u školama, vrlo lako bi se naše uho naviklo na ta prelepa stara sazvučja. Uostalom, neki od najboljih srpskih pesnika 20. veka, poput Momčila Nastasijevića ili Vaska Pope, nalazili su inspiraciju u srednjovekovnoj književnosti i srpskoslovenskom jeziku.

Novi interes za srednjovekovnu knjiženost

U nekim kulturama evropskog kruga, recimo anglosaksonskoj, već se godinama javlja novo interesovanje i čak strast za srednjovjekovnu književnost i tekstove. Kako to tumačite?

Nije to pojava našeg vremena, ona je samo nama sada najvidljivija! Setite se romantičarskih devetnaestovekovnih inspiracija ‒ romana Valtera Skota, na primer. Ili niza dela, drama i romana, koji su u 19. veku nastajali u srpskoj književnosti nadahnuti srednjovekovnim događajima i vladarima.

No, zaista je poslednjih godina, osobito u anglosaksonskoj kulturi to postalo veoma vidljivo. Tome je doprinela popularnost određenih istorijskih i pseudoistorijskih dela, romana koji su pretočeni u veoma gledane filmove i naročito serije. Svi prvo pomislimo na jednu TV seriju, koja je daleko prevazišla svoj literarni predložak. To je „Igra prestola“ koja je smeštena u neko neodređeno doba i neodređenu civilizaciju u prošlosti, ali koja po svemu odgovara srednjovekovlju. I koja veoma uspešno „rekonstruiše“ to apstrahovano srednjovekovlje, obogaćeno legendarnim događajima i fantastičnim mitološkim stvorenjima. Ali, ni to nije nastalo ex nihilo. Jedna od najvećih literarnih tvorevina 20. veka, Tolkinov „Gospodar prstenova“ nastajao je još tokom četrdesetih, a publikovan sredinom pedesetih godina 20. stoleća i postao jedna od najprodavanijih i najprevođenijih knjiga uopšte.

A konkretan odgovor na Vaše pitanje mogla bi biti samo pretpostavka. Možda je reč o svojevrsnom eskapizmu?! Koji je, uz to, potpomognut novim TV (filmskim) izrazom (žanrom)?

Kao što je to poslednjih nekoliko decenija 20. veka bila naučna fantastika i serijal filmova „Ratovi zvezda“. Mene, kao nekog ko se decenijama bavi srednjim vekom, to interesovanje, ta popularnost srednjovekovlja veoma raduje, čak i ako je, možda, reč o kratkotrajnom fenomenu.

Sasvim je drugo pitanje odnosa savremene umetnosti i srednjovekovne umetnosti, srednjovekovlja uopšte i ono je veoma kompleksno. Već sam pomenula kako je još sa avangardom i pojavom apstraktne umetnosti ta monolitna građevina klasicističkih proporcija i racionalističke objektivnosti počela da se urušava. Umetnost 20. i početka 21. veka dovršiće započeti posao – miniraće umetničku palatu dobre stare Evrope i na njenim ruševinama ponuditi nešto novo.

Umetnički tokovi 20. i 21. veka pokazuju ne samo novi senzibilitet koji raskida sa neposrednom prethodnom tradicijom, već svojim rešenjima upućuju i na neka stara umetnička iskustva. Oni nam pružaju mogućnost pronalaženja sličnih postupaka i shvatanja u epohi srednjovekovlja i u književnosti savremenog doba, kao što su, na primer stilizacija i apstrahovanje, topika kao ključ za razumevanje, simbol kao znak – i srednjovekovna i umetnost 20. stoleća želi da označi i nedvosmisleno uputi na suštinu i na unutrašnjost i zato teži određenom shematizmu, što ne isključuje više nivoa značenja.

Srednjovekovna umetnost u svojim je najboljim delima tanana, neuhvatljiva i nikad nije jednoznačna. Avangardna i moderna umetnost 20. veka, i osobito postmodernizam druge polovine stoleća ponovo će se okrenuti toj neuhvatljivosti – nestvarnim formama, neproporcionalnim telima, odsustvu perspektive, jedinstva vremena, mesta i radnje. Hibridnost žanrova i fragmentarnost, naglašena, i intermedijalna, citatnost, kontradiktornost argumentacije i karakterizacije likova, jezičke bravure – dakle, sve ono što je nezamislivo u dobroj, klasičnoj literaturi novoga veka – naći će svoje mesto ne samo u slikarstvu i književnosti – i, delom, muzici – nego i u novoj vrsti umetničkog izraza kao što je filmsko stvaralaštvo.

Kakva je situacija u srpskoj nacionalnoj kulturi u tom pitanju novog interesa i vrednovanja? Koliki je interes kod vaših studenata za staru književnost?

Usudila bih se reći da je interes studenata znatan i da prati svetske trendove i to je povezano upravo sa odgovorom na Vaše prethodno pitanje. A što se tiče odnosa prema srednjovekovlju u nacionalnoj kulturi ‒ interesovanje se povećalo poslednjih nekoliko decenija, ali to interesovanje javnosti, osim nekih respektabilnih institucija kao što je Srpska akademija nauka i umetnosti i njeni naučni instituti, nije pratilo pravo poznavanje i razumevanje te temeljne epohe u istoriji srpskog naroda.

Govorimo ovdje i u kontekstu Dana slovenske pismenosti. Postoji li suradnja filologa i stručnjaka za staru književnost među ovdašnjim, najbližim slavenskim narodima?

Postoji i ona je veoma plodotvorna. Stara slovenska književnost je verovatno najinternacionalniji deo slovenskih književnosti. Najpre stoga što je stvarana na jednom, u velikoj meri, zajedničkom književnom jeziku ‒ staroslovenskom, koji je imao svoje redakcije u svakoj nacionalnoj sredini, ali koje nisu ometale razumevanje. Potom, stoga što je veliki broj tekstova, naročito onih preuzetih i prevedenih iz vizantijske tradicije, zajednički. Tome treba dodati ceo jedan korpus koji je zajednički celoj evropskoj hrišćanskoj tradiciji ‒ kao što su apokrifi, srednjovekovni romani, istorijske hronike i slična dela koja su preuzimana i iz latinske tradicije, a preko glagoljske pismenosti i obrnuto. Tekstovi su kružili, knjige su putovale, spisi su se prevodili. A srednjovekovni rukopisi u kojima se ta dela nalaze rasprostranjeni su diljem sveta, a ne samo u matičnim zemljama. To je slučaj i sa srpskim nasleđem koje se nalazi u mnogim stranim bibliotekama i kojim se bavi impozantan broj stranih slavista. To naročito važi za najbliže, slovenske narode. Među stručnjacima uvek postoji saradnja i razumevanje.

 

Tekst je nastao u okviru projekta „Privrednikov informativni P-portal – Krila i korijenje“ koji financira Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.

 

Fotografije: Printscreen Youtube