Kad je prije četiri godine udario onaj potres na Baniji, ta se naša regija prvi put u dugo vremena našla pod lupom, kao predmet analize i kao područje sa svojom historijom koja je dugo ležala zaboravljena, naročito nakon 1995. Između ostalog iz centra su se sjetili da je taj kraj i rodno mjesto nekih od najznačajnijih imena hrvatske kulture. S obzirom na demografiju i historiju toga kraja, ispostavit će se da su velik dio tih imena činili banijski Srbi. Pisalo se o njima, izašli su brojni tekstovi, kako u medijima srednje struje, tako i ovima koji prate život i povijest srpske zajednice, i pisalo se iz različitih uglova, naravno. Prvi su gledali da na svaki način izbjegnu ili zaobiđu činjenicu o pripadništvu. U svemu tome jedan Banijac, međutim, koji ne pripada kulturnoj historiji u užem smislu, nego onoj političkoj, nije bio spomenut nigdje. To da se radi o ličnosti koja je direktno, u praksi, kao agens učestvovala u stvaranju same historije, i to ne samo toga kraja, nego mnogo šire, u evropskim razmjerima, čovjek biografije kakva nema usporedbe u našem narodu – u narodu koji se odlikuje svom silom pojedinaca s nevjerojatnim biografijama – samo je podcrtalo ironiju i nelagodu koju ovdašnji ideološki konstrukt ima spram takvih ljudi. A preko njih i spram cjelokupnog srpskog pitanja i njegove povijesti u Hrvatskoj, bilo da se radi o ovoj zemlji kao negdašnjoj regiji Carevine, njene kasnije uloge u prvoj, a onda i u drugoj Jugoslaviji – i, naročito, nakon raspada.

Ta i takva ličnost bio je Stevan Šupljikac (1786. – 1848.), životopisa i dometa koji se danas čine gotovo kao izmišljeni, kao priča iz književnosti, iz imaginacije pisca što je smislio lik koji je u jednom periodu ovdašnje, ali i evropske i svjetske historije nekoliko puta bio na ključnim točkama i usred događaja. I to ne kao sporedni kotačić, slučajni svjedok, nego kao pojava čija se moć, formalna i implicirana, danas može samo naslutiti. Neobično je kad se kao kontrast uzme već samo njegovo ime, obično, naše, narodno, prečansko ime i prezime. Ali kad se imenu pridodaju kasnije titule i simboli za zasluge, stvar se odjednom mijenja i otvara se kao metafora moći i utjecaja: vojvoda Šupljikac bio je general-major austrijske vojske, oficir francuske armade pod Napoleonom i prvi i jedini od Beča službeno priznati glavar Srpskog Vojvodstva.

Stevan Šupljikac bio je general-major austrijske vojske, oficir francuske armade pod Napoleonom i prvi i jedini od Beča službeno priznati glavar Srpskog Vojvodstva

Neka narodsko ime i prezime ne prevare. Iako će ostvariti karijeru kakvu osim sedamdeset godina kasnije rođenog Svetozara Borojevića, barona i jedinog Srbina feldmaršala u Austro-Ugarskoj vojsci kao i jedinog ne-germana toga čina, nijedan ovdašnji graničarski Srbin u periodu devetnaestog do sredine dvadesetog stoljeća neće ostvariti, Šupljikac sa svojim porijeklom nije samo priča o usponu pojedinca, nego još jedna, dodatna metafora o našoj izgubljenoj eliti nastaloj u vrijeme Austrijske carevine.

Stevan Šupljikac je rođen u Petrinji, 1786., u vojničkoj porodici, od oca oficira carske vojske. Brat Stevanov bio je također oficir, a sestra im je bila udata za lokalnog plemića, banijskog Srbina.

U Karlovcima završava našu najvažniju gimnaziju, a onda, kao kakav tolstojevski lik, i filozofiju u Mađarskoj, što u jukstapoziciji s vojnom akademijom koju će nužno pohađati, svemu daje potpuno novo svjetlo u pogledu implicirane visoke svijesti o tome što su vojska, društvo, ustrojstvo stvari na ovome svijetu, i konačno ratovi. Šupljikac, dakle, ne samo da je kasnije bio visokopozicionirani oficir i državni zvaničnik, a tim i čovjek koji se bavi političkim odnosima, on je i nešto još rjeđe – vojnik-intelektualac.

Tu dolazi do istinskog zapleta, a na liniji pitanja odanosti državi – konkretno Austriji od strane domaćih Srba koji su se uspeli po društvenoj hijerarhiji, odanosti po kojoj su bili poznati i koja im je bila dio identiteta. U vrijeme pak uspona jedne od najneobičnijih i do danas neobjašnjivih pojava čitave evropske historije – Napoleona Bonaparte – odnosno njegovih ratova koje su Francuska i njene koalicije vodile protiv Austrije, Engleske, Svetoga Rimskog Carstva, i finalno i Rusije – Stevan Šupljikac prelazi na francusku stranu. I to, zagonetno, odmah kreće s vrha: postao je ađutant maršala Marmonta, guvernera takozvanih Ilirskih provincija, titanske ličnosti i jedne od ključnih za čitav ovaj prostor, od krajnjeg našeg zapada, Slovenije, pa do Dalmacije i Crne Gore. Zanimljivo je, i gorko ironično, da je u tom kompleksu Šupljikac bio komandant takozvanog hrvatskog puka francuske vojske, što govori i o etničkom sastavu ovih ljudi. Ratovao je gdje god je trebalo dok se Napoleonov megalomanski pothvat širio sve više ka Istoku. Svjedočanstvo tome angažmanu i sposobnosti jest da je Šupljikac od tog negdašnjeg korzikanskog nižeg oficira i onda samoproglašenog cara u njegovom najvećem pothvatu – u nemogućem pohodu na Rusiju, kao pripadnik dotad neviđene Le Grand Armée zaslužio i orden Križa Legije časti. Poslije sloma u Rusiji i okretanja sreće koja će voditi u Napoleonovu propast, Šupljikac se vraća u Austriju i ponovo ulazi u carsku vojsku. Služio je na velikom potezu Vojne krajine, u mjestima i regimentama redom ključnim za prečanske Srbe, a u tome se prati i vlastiti osjećaj ovoga čovjeka spram njegove pripadnosti: kao pukovnik, Šupljikac služi carevinu i vrši visoku dužnost u Lici, Banatu, na samoj granici s tadašnjom turskom Srbijom, u fatalnom Pančevu, dok je nama odavde posebno važan period kad postaje komandant ogulinskog puka. To pada nekako baš u vrijeme kad se u Hrvatskoj pojavljuju ideje južnoslavenskog zajedništva, formirane prvo kroz ideju „ilirstva“, koje će se izroditi u kasniji Ilirski pokret. Sve to međutim ne isključuje i ne smanjuje i Šupljikčevo jako osjećanje pripadnosti u najneposrednijem smislu – njegovo srpstvo. Jedan izvor navodi tako dirljiv podatak da je ovaj obrazovan, ali strog, odnosno, pošto se radi o karijernom vojniku i ratniku, povremeno surov čovjek, kao naročitu privatnu vrijednost čuvao jednu Vukovu knjigu, i to ne kao slučajnu, već kao pretplatnik na izdanja našeg najvećeg jezičnog i kulturnog reformatora. Preko te knjige saznali smo još nešto: pored imena vlasnika upisana je i titula – banijski oficir potpisan je kao „Stevan Šupljikac od Viteza“.

U tome je moguće glavna i dosad netematizirana unutarnja podjela njegova, proturječje i unutrašnji sukob: koliko god se u idealnom smislu smatrao i sam Srbinom koji hoće da radi na dobro svome narodu u krupnim stvarima, što ćemo vidjeti poslije – naprotiv klasno gledano, vojnički (s inherentnom rigidnošću oficira s ratnim iskustvom, onoga koji komandira i čije se komande izvršavaju), iz pozicije njegove lojalnosti Kruni, institucijama države s kojom se kao Srbin i Slaven u germanocentričnom sistemu nosio na kontradiktorne načine, kompleksno, on osjeća svoju duboku ličnu i svjetonazorsku razliku upravo spram svojih sunarodnika, običnog, često seljačkog puka, promjenjivog, nestalnog, nediscipliniranog do anarhičnosti, ne uvijek dosljednog, svojeglavog, u ogromnim dodatnim diskrepancijama između zapadne prečanske civilizacijske razlike i varijabilnosti društvenih klasa do zaostalosti preddruštvenih orijentalnih refleksa našega naroda na istoku. Ta ga rascijepljenost neće napustiti do kraja. Unatoč nekim svjedočenjima u njegovu korist, u kojima se u romantičarskom tonu ističe kako je u Banatu i Pančevu „ostavio bezbrojne spomene svoje dobrote i čestitosti“, to djeluje kao ponešto uljepšana biografija. Danas najpoznatiji pančevački pisac Vule Žurić to će sažeti ovako, počevši od radikalne ocjene kako Šupljikac tamo „nije upamćen po dobru“, donoseći argument sličan onome iz naše gornje hipoteze: „nije bio narodni čovjek“ i, problematičnije, „malo se gadio življa“. Ocjene možda prestroge, no prva bi mogla biti najbliža istini: kao visoko pozicionirani vojnik iz obitelji više generacija prečanskih, banijskih Srba oficira Carevine, kao autoritarac „po pozivu“, kao plemić prve generacije i, najsloženije, kao politički i nacionalni idealist kojem ono što nađe na terenu, u „bazi“, kako bi se reklo kasnijim terminom, ili prostije rečeno stanje i svijest običnog naroda – nikada i nikako nije moglo zadovoljiti prevelike, elitističke standarde ovakvog čovjeka. Na toj raspuklini, trebalo bi za budućnost izvršiti daljnja propitivanja o identitetu i raslojenosti ne samo Šupljikca kao  pojave, nego i našega naroda kroz povijest. Kao najbolji model, zapravo jedini odgovarajući, za takvu kontingenciju i protuslovlja nameće se naravno književnost – ozbiljna drama ili roman o Stevanu Šupljikcu kao izuzetna tema još čekaju svoje autore.

U godini evropskih revolucija, 1848., Stevan Šupljikac će odigrati vjerojatno najznačajniju ulogu svoga političkog, ako ne i vojnog angažmana. U Sremskim Karlovcima je prvoga maja te godine održana Skupština na kojoj u intenziviranim sukobima u Vojvodini što ih vode slavenski narodi, naročito Srbi, protiv Mađara i mađarizacije, a u kontekstu mađarske pobune protiv Austrije, izdiže se srpski element u borbi za priznanje ne samo naroda nego i moderne političke nacije, kao i održanja pripadništva pravoslavnoj vjeri. Tu su se političkom i društvenom akcijom istaknutih pojedinaca ostvarila tri važna čina: proglašenje Josifa Rajačića za patrijarha, kao nastavak prekinutog kontinuuma s patrijarhom Čarnojevićem, prvim koji je ustrojio crkvenu organizaciju u preku nakon Velike seobe; Đorđe Stratimirović, i on oficir Carevine, proglašen je za vojnog komandanta, a Stevan Šupljikac za vojvodu teritorije koja se ujedinila u oblast nazvanu Srbska Vojvodina. Strahovito simboličan, a na prvi pogled neprimjetan rukavac ove velike priče jest da je Šupljikac izabran u odsutnosti – on tada u Italiji ratuje uz svoga nadređenog, feldmaršala Radeckog. Taj češki grof i pobjednik bitaka na talijanskom frontu, koji po sjeveru Italije terorizira narod, uvodi drakonske kazne, javno bičevanje, smrtnu kaznu vješanje za neodavanje pobunjenika protiv austrijske vlasti, to je isti onaj Radecki po kojem je nazvan Štrausov laki muzički marš kojim već mnogo decenija u televizijskom prijenosu svakog prvog januara veselo završava bečki novogodišnji koncert.

Za vrijeme te kampanje, u Šupljikcu se opet javlja pitanje odanosti vojsci i Kruni, i unatoč proklamacijama Karlovačke skupštine, on se ne vraća u Banat dok od cara ne dobije pristanak. Dobivši ga, a uz to i čin generala, Stevan Šupljikac dolazi u Pančevo. Situacija je nemirna: Rajačić, kao diplomatičan i lukav igrač, u sukobu je s radikalnim Stratimirovićem, antimađarom i antiaustrijancem, pobornikom srpske slobode, autonomije Vojvodine kao koraka do sjedinjenja s Knjaževinom Srbijom. Šupljikac igra u balansu između dvojice antagonista, pa u previranjima, sada i kao zapovjednik srpskih narodnih odreda, učvršćuje ujedno i reorganizira vojsku na terenu u spremanju za oružanu borbu protiv Mađara. Odlazi u Pančevo, kojem je namijenjeno da bude glavni grad novoproglašenog vojvodstva i gdje bi on imao stolovati dalje. Tu međutim, naglo umire, a njegov je kraj dostojan kakve šekspirovske drame i scene: dok se situacija pogoršava i zakuhava, Šupljikac stoji na obali Dunava čekajući dobrovoljce iz Srbije. Petnaesti je decembar, odnosno po današnjem računanju, 27. decembar. U trenutku kad ugleda dobrovoljce, njih tri hiljade, koje predvodi vojvoda Knićanin, i krene im u susret – Šupljikac umire od kapi. U tom istom danu u Beču ga car Franc I. zaista proglašava prvim i posljednjim priznatim srpskim vojvodom.

Stevan Šupljikac sahranjen je u manastiru Krušedol, u „srpskoj Vestminsterskoj opatiji“, gdje se sahranjuju najznačajniji crkveni i svjetovni glavari ovoga naroda.

U Beogradu danas, na Crvenom krstu jedna ulica nosi ime vojvode Šupljikca. Ulicu dijele, ali je kao isključivo svoju vide dva naselja – i Zvezdara i Vračar. S podsjećanjem na životopis i sudbinu ovoga Banijca koji je u sebi od prvoga dana nosio neke nepremostive podijeljenosti, ima neke više ironije u tome posvajanju. Jednako kao i dubokog smisla.