Na 40. zasedanju Komiteta za svetsko nasleđe odlučeno je da stećci iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije postanu deo Liste svetske baštine Uneska. I to je, višestrano, izuzetno lepa vest.

Upisivanje stećaka na Uneskovu listu rezultat je prvog većeg međudržavnog projekta u kulturi na Balkanu u ovom veku, što je 15. jula, kad su predstavnici Komiteta u Istanbulu raspravljali o predloženim svetskim kulturnim dobrima, bilo od velike važnosti. Naime, dosije Stećci – srednjovekovni nadgrobni spomenici, kojim je aplicirano, u Istanbulu je predstavio gospodin Alfredo Konti iz Argentine, potpredsednik ICOMOS-a (Internacionalni komitet za svetsko nasleđe) i preporučio da se upis stećaka na Listu svetske baštine odloži dok se ne dopune tačke dosijea koje se odnose na izjavu o univerzalnoj vrednosti. Međutim, prvo je predstavnik Libana uložio amandman na tu preporuku smatrajući da ovaj projekat pokazuje snagu i sposobnost prekogranične saradnje i istakavši nematerijalnu suštinu stećaka zasnovanu na predanjima, verovanjima, bajkama koje su i danas prisutne, a zatim su ovaj njegov stav potvrdili i ostali predstavnici Komiteta naročito ističući značaj međudržavne saradnje – na primer predstavnik Azerbejdžana je ukazao da ovaj projekat šalje snažnu poruku dijaloga i razumevanja i da je njime podignut most kulture u ovom regionu.

Autori nominacionog dosijea Stećci – srednjovekovni nadgrobni spomenici su stručnjaci Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije. Sarađivali su od 2010. godine na osnovu pisma namera koje su prethodne godine, na inicijativu Ministarstva civilnih poslova Bosne i Hercegovine potpisali ministri četiri države. Smatra se da je ključna ličnost ovog dogovora dr Dubravko Lovrenović, istoričar i profesor sarajevskog Univerziteta, zato što je izučavajući prevashodno bosanske stećke, ali i stećke okolnih država, predložio nadležnima da planiranu nominaciju stećaka prošire i na Hrvatsku, Crnu Goru i Srbiju.

Jezgro međudržavnog tima čini desetak stručnjaka, na dosijeu je intenzivno radilo pedesetak ljudi, a dosije ima 1400 stranica, više od 500 fotografija i preko 100 mapa. “Svi se pitaju zašto je procedura nominacije trajala šest godina”, kaže za “Vreme” mr Maja Đorđević, koordinator izrade nominacionog dosijea u RS, iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, i objašnjava da, između ostalog, “treba ostvariti mnoge zahteve koje postavlja Unesko. Jedan od najbitnijih je da države koje nominuju neko svoje kulturno ili bilo koje drugo dobro na Listu Uneska, moraju da prilože plan upravljanja tim dobrom – Unesko traži garanciju da je upravljanje obezbeđeno i organizovano. Rad na izradi nominacionog dokumenta počeo je tek 2011. godine, nakon što su sve četiri države izabrale lokacije koje će nominovati i predale tentativni list. Od tada smo održali 20 međudržavnih sastanaka, a ja sam svake godine imala barem po tri sastanka sa predstavnicima lokalnih zajednica na čijim teritorijama su predloženi stećci. Od januara prošle godine kad smo ga predali, dokument je dva puta bio na tehničkoj evaluaciji, što je proceduralna stvar, a zatim su dva eksperta ICOMOS-a obišla lokacije na kojima su stećci i napisali izveštaj, ocenili dosije našeg tima, i tek nakon toga predali Unesku preporuku da se na 40. skupštini Komiteta razgovara o stećcima. Zapravo, mislim da brže nije moglo, i da smo nakon 20 godina ratnih i ostalih trauma odlično radili, postigli važan zajednički uspeh, i da smo dali primer drugima.”

Unesko štiti 28 stećaka: 20 u Bosni i Hercegovini, dva u Hrvatskoj i po tri u Crnoj Gori i Srbiji. Pre njih, na Listi svetske baštine sa teritorije Srbije upisani su Stari grad Ras i manastir Sopoćani, manastir Studenica, srednjovekovni spomenici na Kosovu, Gamzigrad-Romuliana, Gajeva palata.

Stećci predstavljaju autentičan oblik nadgrobnog obeležja od druge polovine 12. do kraja 15. veka. U Bosni i Hercegovini ih ima najviše, sačuvano je približno 2700 lokaliteta sa stećcima po čitavoj državi, a po veštini klesanja i reljefnim motivima izdvajaju se tri veća područja: prostor nekadašnje Humske zemlje, danas Hercegovine, gde je veština klesanja stećaka razvila svoje najbolje mogućnosti i gde je sačuvan najveći broj stećaka, zatim prostor istočne Bosne, i treći je područje srednjovekovne “Kraljeve zemlje”, odnosno današnje središnje Bosne. U okviru ovih teritorija moguće je identifikovati i po nekoliko različitih radionica od kojih se neke vrlo jasno mogu povezati i sa delovanjem pojedinih majstora-kovača čija su imena sačuvana na natpisima. Na teritoriji Hrvatske ima oko 400 lokaliteta stećaka, a nalaze se u južnim delovima zemlje, ponajviše u zaleđu dalmatinske obale, a negde i na samoj obali, od Konavala do severne Dalmacije te južnog i središnjeg dela Like. Posebno su česti u okolini Dubrovnika, oko ušća Neretve, u Makarskom primorju te Vrgoračkoj, Imotskoj i Sinjskoj krajini. Među sto sedam lokaliteta stećaka u Crnoj Gori, izdvajaju se dve osnovne grupe stećaka: manje po veličini i sa skromnim ukrasima su u severnim opštinama (Žabljak, Plužine i deo opštine Pljevlja), dok su monumentalnije na prostoru opštine Nikšić, a oni gravitiraju srednjovekovnom Humu (današnja Hercegovina). Motivi koji se nalaze na stećcima u Crnoj Gori uklapaju se u poznati ornamentalni sistem koji postoji na širem prostoru Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije i Hrvatske, ali se među njima mogu uočiti neke specifične varijante ili kvaliteti izrade koji ih čine autentičnim u korpusu stećaka.

U Srbiji su pod zaštitom Uneska Mramorje u Perućcu, Mramorje u selu Rastište na teritoriji opštine Bajina Bašta, i Grčko groblje u selu Hrta u opštini Prijepolje. Maja Đorđević objašnjava da su osim tih lokacija u Srbiji stećci evidentirani na približno dvesta lokacija na svim područjima današnjih graničnih opština Srbije s Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom, kao i na susednim područjima zapadne i jugozapadne Srbije, a najviše na teritoriji donjeg Podrinja i srednjeg Polimlja. “U Polimlju su posebno karakteristične amorfne monolitne ploče koje su tesanjem izdužene i nalaze se na grobljima oko srednjovekovnih manastirskih crkava. Prilikom znatno kasnijih obnova manastira, ovi najstariji stećci ugrađivani su u zidove i podove hrama. Stećci u Srbiji po raznolikosti varijeteta osnovnih oblika, dimenzijama i po samom ukrasu, broju i vrsti primenjenih motiva zaostaju za stećcima Huma (Hercegovine), ali su u tom pogledu jednaki stećcima u Bosni, dok su sa stećcima istočne Bosne po svemu analogni. I među samim stećcima Srbije se, kako u obliku tako i u ukrasu, zapažaju razlike zbog kojih se mogu kategorizovati u spomenike specifične za određena područja, kao što je to slučaj i u Bosni i Hercegovini.”

Selo Hrta sa lokalitetom Grčko groblje nalazi se 16 km jugozapadno od Prijepolja, a desetak kilometara istočno od planinske visoravni Kamena gora. Formirano je na dva uzvišenja na rastojanju od 100 metara. Spomenici donjeg groblja isključivo su ploče i očigledno je da je ukopavanje obavljeno u praistorijskom tulumu. Spomenike donjeg groblja, pored masivnih ploča koje su većinom ukrašene urezanim motivima, čine i nekoliko sanduka s arkadama. Površina spomenika je grubo klesana ili je potpuno neobrađena, ostavljena u prirodnom obliku stene s minimalnim intervencijama. Spomenici gornjeg groblja takođe su postavljeni na kupastom uzvišenju. Na njima su različiti motivi ukrašavanja, uže i bordura od talasaste linije s krugovima, cik-cak ornament, koncentrični krugovi, krugovi s upisanim krstom, predstava mača i jelen. Najčešći motiv je mali krug sa upisanim krstom ili veliki krug sa upisanim krstom čiji se krajevi završavaju koncentričnim krugovima. “Lokalitet Grčko groblje ima najviše ukrašenih spomenika u Srbiji. Ti ukrasi su skromni u poređenju sa tradicijom srednjovekovnog ukrašavanja kod nas, ali su gotovo identični ukrasima na stećcima u ostale tri države što ukazuje na liniju koja ih spaja što je, naravno između ostalog, kvalitet koji je u Istanbulu bilo nemoguće ne uočiti i ceniti”, objašnjava Maja Đorđević.

Na nekropoli Mramorje u Perućcu, na visokoj obali reke Drine, nalazi se 88 stećaka. S obzirom na to da ne postoje podaci o starijim naseljima ni ukopavanjima, pretpostavlja se da je ovo groblje locirano na dotad nedirnutom mestu. U jednom od grobova, na dasci kojom je bio prekriven pokojnik, otkriven je srebrni novčić bosanskog kralja Stefana Tomaša (1443–1461). Orijentacija nadgrobnih obeležja je u smeru zapad–istok s manjim odstupanjima. Nadgrobni spomenici su postavljeni u pravilnim redovima. Po oblicima se izdvajaju ploče, slemenjaci na postolju i bez njega, sanduci na postolju i bez njega i amorfni spomenici.

Nekropola Mramorje u Rastištu udaljena je sedam kilometara zapadno od nekropole u Perućcu. Na tom nalazištu su dve nekropole, udaljene pola kilometra, na potezu Uroševine, odnosno Gajevi. U njihovoj blizini je majdan Vagan gde su se u srednjem veku klesani nadgrobni spomenici. Maja Đorđević napominje da su stećci prema Uroševini su ukrašeni motivima strele i luka i mača, dok je na stećcima prema Gajevima solarna simbolika. “Rastište sam izabrala zato što je u planinskom predelu, zato što su dva groblja gotovo jedno do drugog, a iz različitog vremena. Ono prema Gajevima je starije, na njemu su većinom ploče i niski sanduci, a prema Uroševinama su sanduci sa krovom, takozvani slemenjaci. Ratna simbolika na stećcima mlađeg lokaliteta govori da su tadašnji stanovnici hteli da pokažu da su viteškog porekla”, kaže Maja Đorđević. “Ukrašavali su stećke kolom koje i mi danas igramo, pletenicama kojih ima na našoj nošnji, viticama, cvetovima, krstovima raznih oblika.”

Natpisi na stećcima pisani su isključivo ćirilicom pod uticajem potisnute glagoljaške pisarske tradicije i latinične grafije. Maja Đorđević podseća da je “od svih ćiriličnih pisama upravo ćirilica stećaka najsličnija glagoljici, dok se iz latiničnog sistema u natpise stećaka preuzimaju čak i pojedina slova, i zato su stećci važni kao spomenik pismenosti i jezika na čitavoj teritoriji gde su postavljani. Pored niza teoloških refleksija, natpisi pružaju obilje materijala za izučavanje jezika i pisma, a neizbežni su i u okviru istorijskih, socioloških, prozopografskih kao i antropoloških istraživanja.”

Ovaj kamen leži na Vukcu Petroviću, a kamen mu je postavio Vukašin Bogačić – piše na jednom bosanskom stećku. Ili: “Ovde leži božji rab Radoje, sin vojvode Stepana, na svom imanju u Batnogama”, ili “Ovde leži gospođa Gojislava kći Jurija Baošića a žena vojvode Radiča”. U Hercegovini je objavljen katalog sa 500 imena koja se pominju na stećcima, kako kaže Maja Đorđević. “To znači da su ovde gde smo sada mi, u 14. i 15. veku kad je Srbija bila u zenitu, ili kad se Bosanska država borila sa problemima, živeli konkretni ljudi, sa imenom i prezimenom. To su prelepa imena: Stepan, Miogošt, Vukac, Vlatko, Bunac Rušović, Bogavac, Tarah Bojunović, Vukić Vumić, Vlađ Vladislavić, Radić Dragiša, Jelena Ivkovica, Ljubica Vlatkovica, Petar Vukčić, Stana Ćurenovica… To su, znači, konkretni ljudi, koji su ovde živeli, ratovali, mešali se, poštovali krst, i koji su nam ostavili priču o sebi da je čujemo i da je čuvamo.

Izvor: Vreme, autor: Sonja Ćirić