Srpsko privredno društvo Privrednik, sa svojom često burnom historijom, dugom 125 godina do danas, velika je i nepresušna tema, u humanističkom, društvenom i kulturnom smislu. Ta ogromna freska Privrednikovog dobrotvornog rada i financijskog pomaganja hiljadama siromašnih đaka, šegrta i studenata, što jest bila temeljna ideja osnivanja društva, može se promatrati iz sijaset uglova i u raznim vremenskim periodima, ali nekako će uvijek osnovna pokretačka energija, nesebična briga i glavni moto društva, bez suvišne patetike, ostati isti: rad, štednja i čestitost.

Od osnivanja 1897. godine u Zagrebu do danas, bilo je više faza djelovanja Privrednika, mirnih kao i tegobnih, napada, zabrana i premještaja njegovog sjedišta, ali i plodonosnih rezultata, upisanih zlatnim slovima. Namjera ovog teksta je osvijetliti njegov period rada sa sjedištem u Beogradu, od 1922. do 1947. godine, ali u uvodu vrijedi podsjetiti na nekoliko ključnih detalja koji objedinjuju i njegov zagrebački i beogradski radijus djelovanja i daju smisao ukupnoj humanitarnoj misiji ovog društva. Oni govore o neprestanoj pozitivnoj radijaciji i korisnom utjecaju, koji su strujali po raznim krajevima, od Makedonije do Slovenije, koje je Privrednik širio u svojoj neprestanoj težnji pomaganja mladih naraštaja, ne samo u obrazovanju nego i u njihovom pripremanju za život u radu i čestitosti. Jedan od takvih oglednih primjera, onako izvučen iz sredine, bila je tzv. lekcija „Djeca sa sela“. Bila je to mala brošura koja se davala svakome Privrednikovom pitomcu, upućenom na šegrtovanje u zanatskim radnjama ili trgovačkim i ugostiteljskim firmama, u kojoj su bile naznačene pouke o poštenom radu, ali i o uljudnom ponašanju, što se od ovih mladih ljudi očekivalo u kasnijem životu i radu. Mladi su tada trebali biti marljivi, dobri kao ljudi i morali su slušati starije. „Svaki zanat je zlatan i najbolji je onaj koga se pravi čovjek ljudski primi“, pisalo je u brošuri. Da će u životu biti teško, ali da će na kraju sve biti dobro, također je u njoj pisalo: „Ko se dima ne nadimi taj se vatre ne nagreje.“

Danas su te maksime napornog rada i čestitog života krajnje začudne i već umnogome zaboravljene, ali utoliko su više važne i neizbrisive. Tako se ideja zaista velikog dobrotvora i osnivača društva Vladimira Matijevića krajem 19. vijeka da prikupi sredstva za obrazovanje te mnogobrojne mladeži, po selima širom tadašnje Austro-Ugarske, uz mnoge probleme i otpore, širila nezaustavljivo: Matijevićevih suradnika, pomagača, zadužbinara i donatora, bilo je sve više i realizacija te humanitarne misije ubrzo je postala svima vidljiva. Kroz ustanovu koju je osnovao Matijević prošlo je u kasnijim decenijama oko 40 hiljada mladih pitomaca, a osim sjedišta u Zagrebu, Privrednikove filijale osnovane su u Novom Sadu, Somboru, Subotici, Dubrovniku, Sremskoj Mitrovici, Splitu, Šibeniku i Kninu. Mnogo je znanih i neznanih dobrotvora svojim prilozima pomagalo rad Privrednika od prvoga dana. Među desetinama takvih donatora uvijek treba spomenuti kao najpoznatije: Nikolu Teslu, Mihajla Pupina, Lazara Bačića, trgovca iz Jasenovca, Vlahu Matijevića, advokata iz Dubrovnika i Lazara Dunđerskog, uspješnog trgovca iz Vojvodine, ali i mnoge druge.

Osim kao financijski donator, Privrednik je bio i neka vrsta produžene roditeljske brige, odgoja i škole za život. Njegovi povjerenici i suradnici vodili su računa o svakom pitomcu, od prvog dana šegrtovanja pa sve do trenutka zrelosti za samostalan posao. Privrednik je nesumnjivo obavljao i ozbiljnu socijalnu funkciju jer je najveća većina njegovih pitomaca dolazila iz pasivnih krajeva, Korduna, Dalmacije, Bosne i Hercegovine i sličnih krajeva. Praktično jedina šansa da se ti mladi ljudi i njihove porodice izvuku iz siromaštva bila je ona ruka koju je pružao Privrednik. Značajnu ulogu u razvoju Privrednika imala je i Beogradska trgovačka omladina, osnovana u Beogradu 1888. godine, čiji zadatak je bio da podiže trgovački pomladak u Srbiji, te je tako veći broj tih mladih ljudi, kao Privrednikovih pitomaca, bilo upućeno na školovanje u Hrvatsku.

Jednom je Privrednikovo sjedište u Zagrebu posjetio uvaženi Jovan Cvijić, geograf, profesor i rektor Univerziteta u Beogradu i predsjednik Srpske akademije nauka, kao i počasni doktor Univerziteta Sorbona i Karlovog univerziteta u Pragu. Nakon ove posjete on je izjavio: „Varošku srednju klasu, koje nije bilo ni za vreme vladavine Nemanjića, koju nije mogla da stvori ta dinastija koja je bila bogata državničkim talentima, izgleda da će je danas stvoriti Privrednik.“ To je zaista bila varoška srednja klasa, jer se ona školovala za preko 50 različitih zanata, za trgovinu i ugostiteljstvo, koji su postojali u to vrijeme.

Problema i teškoća u radu Privrednika nikada nije nedostajalo. U prvim decenijama, od kraja XIX. vijeka do kraja Prvog svjetskog rata, 1918. godine, austrougarska administracija u Hrvatskoj vidjela je u širenju Privrednika ekonomskog i političkog konkurenta i sprečavala je Privrednikov rad administrativnim zabranama i ograničenjima kad god je mogla. Različita tadašnja trvenja između Austro-Ugarske monarhije i Kraljevine Srbije prelamala su se preko leđa Privrednikove djelatnosti, premda ovo društvo, osim brige za siromašne đake, nikakvih drugih aspiracija nije imalo. U Prvom svjetskom ratu Privrednikovi su čelnici bili zatvarani ili internirani, a svaka djelatnost društva bila je zakonom zabranjena.

Bilo je međutim i primjera vezanih uz Privrednikov rad u širem društvenom smislu koji su ulijevali nadu. Uspjeh Privrednika u njegovim prvim decenijama privlačio je pažnju, ali i divljenje drugih, pa je tako početkom XX. vijeka u Mostaru osnovano Hrvatsko potporno društvo, a u Sarajevu Hrvatsko društvo za namještanje djece na zanate i trgovinu. Kasnije je ovakva ambicija rezultirala inicijativom da se na tadašnjem području Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Bosne i Hercegovine osnuje Hrvatsko privredno društvo Privrednik. U štampi se tim povodom pojavio i članak u kojem je pohvalno pisano o Privredniku i u kojem se pozivaju Hrvati „da se ugledaju na braću Srbe i da djecu upućuju na zanate“. Ističe se, također, i rečenica: „Mi nemamo ono što braća Srbi imaju. Oni imaju Vladimira Matijevića, koga mi nemamo.“ Također, u sarajevskom glasilu Gajret, istoimenog društva za kulturno i ekonomsko podizanje muslimana, Š. Bubaić, profesor i inženjer, piše: „Zahvaljujući Privredniku, Srbi imaju na hiljade samostalnih privrednika, zbog čega se stalno treba ugledati na svoju braću pravoslavne vjere i Hrvatsko privredno društvo Privrednik treba da ide njihovim stopama.“  Ono što je važno jest da je srpski Privrednik pomagao hrvatski Privrednik, kao i muslimanski Gajret i da među ovim društvima nije dolazilo do nesuglasica. Osim toga, ni među Privrednikovim pitomcima nije bilo trzavica, premda je među njima bilo djece svih nacionalnosti.

Beogradska faza djelovanja Privrednika započinje 23. septembra 1922. godine kada je na skupštini Privrednika u Zagrebu donijeta odluka o preseljenju Privrednika u Beograd. Zašto je došlo do ovakvog premještaja? Zagreb je i dalje bez sumnje ostao voljeni grad njegovih osnivača, ali Beograd je evidentno postao glavni grad zajedničke države, pa je to njeno središte, nakon veoma teških iskustava Privrednika pod austrougarskom upravom, naročito u Prvom  svjetskom ratu, definitivno postalo sigurnije mjesto djelovanja. U Beograd je prenijeta cjelokupna arhiva i dokumentacija Privrednika, a novo sjedište postale su prostorije Društva za odgoj i vaspitanje dece i mladeži u tadašnjoj Studeničkoj ulici 22. U tom prostoru Privrednik je djelovao do 1926. godine kada se preselio u Krunsku ulicu broj 5. Beogradska faza započinje i proslavom 25-godišnjeg jubileja djelovanja Privrednika kojoj je prisustvovalo dvije hiljade Privrednikovih pitomaca, osnivača, čelnih ljudi, suradnika i povjerenika, kao i predstavnika vlasti, naučnih i kulturnih ustanova tadašnje države.

Beogradska faza započinje uspješno: Privrednik u Beogradu podiže Šegrtski dom i osniva Zadrugu za štednju, koja je putem kredita ohrabrivala mlade obrtnike da otvaraju vlastite zanatske i trgovačke radnje. Novina su bili ustanovljeni Klub Privrednikovih pitomaca i kongresi pitomaca, s namjerom solidarnog međusobnog pomaganja mladih zanatlija i trgovaca. Prva dva takva kongresa održana su u Beogradu, a svaki sljedeći u drugom gradu: u Topuskom, Skoplju, Sarajevu, Novom Sadu i drugdje. Vladimir Matijević umire u Beogradu 7. septembra 1929. godine. Godinu dana ranije Matijević je sastavio testament u kojem je pisalo: „Za slučaj moje smrti, postavljam Društvo Privrednik za mog univerzalnog naslednika, a Privrednikov Patronat izvršiocem i upraviteljem.“ Nedugo nakon njegove smrti osnovan je fond Vladimira Matijevića, u koji su pristizala sredstva za opremanje spavaonica, kuhinje, trpezarije i ostalih prostora Privrednikovog Šegrtskog doma. Nakon preseljenja Privrednika u Beograd, u Zagrebu je ostalo Privrednikovo predstavništvo, koje je ubrzo naraslo na 250 članova s djelatnostima koje su se proširile i na kulturno područje. U Privrednikovom domu u Zagrebu u Preradovićevoj ulici broj 18, opremljenom bogatom bibliotekom i čitaonicom, za pitomce su osnivani tečajevi stranih jezika, dramske sekcije i sportska takmičenja. Beogradska centrala Privrednika nastavila je s radom dalje. Nakon smrti Vladimira Matijevića uspješan rad Privrednika omogućili su njegovi suradnici, poznati beogradski privrednici: Todor Mijailović, Avram Filipović, Svetozar Gođevac, Mihajlo Stefanović, Mihajlo Đurić i drugi. U Beogradu je osnovan i Prosvetni klub Privrednika s istom namjerom koju je Privrednik njegovao od početka: da se mlade ljude obrazuje ne samo za njihove struke nego i kao kompletne i kultivirane osobe.

Za vrijeme nacističke okupacije Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Privrednik je u Beogradu djelovao u krajnje otežanim okolnostima. Mnoge njegove zanatlije i trgovci su izginuli ili odvedeni u zarobljeništvo, a mnoge radnje bile su porušene ili zatvorene. Zgrada Šegrtskog doma bila je od okupacijskih vlasti rekvirirana i iz nje izbačeni Privrednikovi pitomci. Privrednikovo predstavništvo u Zagrebu u vrijeme NDH bilo je od ustaških vlasti zabranjeno, a njegovi članovi bili su ubijeni ili odvedeni u logore. Hiljade porodica iz Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Makedonije bježalo je od nasilja i progona u Srbiju, pa su se članovi beogradske centrale Privrednika ponajviše angažirali u prihvatu ovakvih izbjeglica. Tako je njihovim trudom tokom ratnih godina, uz ostale, zbrinuto i oko 1.700 djece. Po oslobođenju Beograda u oktobru 1944. godine, Privrednik se do kraja 1945. bavio ponovnim prikupljanjem mladih i upućivanjem na različite zanate. Međutim, na prijedlog Izvršnog odbora grada Beograda, Ministarstvo trgovine i snabdevanja donijelo je rješenje broj 400 od 27. aprila 1945. kojim se uprava Srpskog privrednog društva Privrednik razrješava dužnosti i umjesto nje postavljena je privremena uprava. Privrednik je s privremenom upravom radio do 1947. godine, kada je odlukom nadležnih organa definitivno prestao da postoji. Njegovu funkciju preuzeli su državni organi u obrazovanju mladih u krajnje drugačijim uvjetima socijalističkog društva. Privrednikovi pitomci nastavili su dalje živjeti i raditi, osnovali su 1967. godine i Udruženje Privrednikovih pitomaca da bi se prisjećali starih dobrih dana, ali Privrednika kao društva više nije bilo. Privrednikova zgrada u Krunskoj ulici u Beogradu napuštena je, a Privrednikov rad obustavljen je za više od iduće četiri decenije. Privrednik je obnovio svoj rad u Novom Sadu i Zagrebu opet u veoma teško vrijeme, 1993. godine, usred užasa i ratova i opstao je sve do danas. Da zaključimo bez imalo ironije: ako neka organizacija preživi na Balkanu 125 godina slobodno se može reći da će živjeti vječno.