Kad se govori o specifičnostima režima u socijalističkoj Jugoslaviji, obično se kaže da Jugoslavija kao država i kao poredak nije bila totalitarna na način na koji su to bili SSSR, Čaušeskuova Rumunija, Enver Hodžina Albanija, kao ni nalik na Poljsku, Čehoslovačku ili Mađarsku od kraja četrdesetih do kraja osamdesetih godina dvadesetog vijeka. Kao ključni argument za tako nešto često se kaže da Jugoslavija nije imala disidente kalibra Solženjicina, Česlava Miloša, Havela, Kundere ili Brodskog. Što se tiče „disidentstva“ u Jugoslaviji, obično se potenciraju samo dva imena; prvo je Milovan Đilas, a drugo Mihajlo Mihajlov.

Ipak, između njih dvojice postoji ozbiljna razlika. Đilas je bio visoki partijski kadar i ratni komandant, dvadesetak godina stariji od Mihajlova, disidenta sasvim druge generacije. Mihajlo Mihajlov je rođen u porodici ruskih emigranata u Pančevu 1934. godine. I otac i majka su mu bili „vrangelovci“. Poslije Drugog svjetskog rata, Mihajlov je gimnaziju završio u Sarajevu, a zatim je diplomirao u Zadru, na tamošnjem odjeljenju zagrebačkog sveučilišta, na odsjeku za komparativnu književnost. Poslije diplomiranja, odslužio je vojni rok u Jugoslovenskoj narodnoj armiji, i to u Trebinju, u istočnoj Hercegovini.

Nakon povratka iz vojske, Mihajlov se i zaposlio u Zadru. Kao etnički Rus, bio je ohrabren Hruščovljevim reformama o kojim je čitao u novinama. Na tom tragu, odlazi na putovanje po domovini svojih roditelja. Vrativši se, napisao je putopis za književni časopis Delo. Redakcija je odlučila da ga objavi u dva dijela pod naslovom „Leto moskovsko“. Broj sa prvim dijelom je zaplijenjen, drugi dio nikad nije objavljen. Mihajlov je uhapšen. Ovako se on kasnije prisjećao cijelog slučaja: „Pre ‘Leta moskovskog’ nisam razmišljao o politici, apsolutno sam bio izvan te sfere. Kakva pobuna, nisam ja Vlada-Revolucija! Uvek moram da podvlačim to da ja nisam pobunjenik, psihološki nisam takav tip. U politiku sam bukvalno nateran kada me je Tito napao i sve što sam radio, bila je sama moja odbrana. Nekoliko godina pre tog inkriminisanog teksta-putopisa, pisao sam i objavljivao tekstove o sovjetskoj kulturi, koji su dobijali najpozitivnije ocene. Verovatno zbog toga sam i poslat u Moskvu, u leto 1964, u kulturnoj razmeni studenata Zagrebačkog sveučilišta i Moskovskog državnog univerziteta. U avgustu sam se vratio s puta, tekst počeo da pišem u septembru i završio ga u oktobru, upravo kad je smenjen Hruščov. Trijumvirat Brežnjev, Kosigin i Podgorni odmah je započeo neku vrstu restaljinizacije, posle perioda hruščovskog takozvanog otopljavanja. Reportaža je počela da izlazi u januarskom broju beogradskog časopisa Delo, a posle drugog nastavka, u februarskom broju, sovjetski ambasador A. Puzanov uručio je zvanični protest Titu zbog klevetanja SSSR-a. Ničeg subverzivnog nije bilo u toj reportaži ‘Leto moskovsko’, mislim da je njima smetalo to što sam više godina u svojim člancima podržavao Hruščovljevu liberalizaciju. To je njima bolo oči. Čak, mesec dana pre nego što sam otišao u SSSR, u zagrebačkom časopisu Forum, objavljen je moj esej o Solženjicinu i nikome kod nas nije zasmetao.“

Otvaranjem arhiva, saznalo se da je njegovo hapšenje tražio lično Josip Broz Tito, i to u razgovoru sa oficijelnom delegacijom javnih tužilaca iz cijele zemlje: „Zar mi, političari, moramo uvek da pokazujemo ko je narušio zakon?! Eto, recimo, neki Mihajlo Mihajlov kleveće bratski SSSR… To je nova forma đilasizma, jeste li vi učinili nešto protiv toga?!“ Mihajlov je u zatvoru bio dva puta: najprije tri i po godine, a poslije novog suđenja još tri godine i dva mjeseca. Poslije druge robije, emigirirao je u SAD. Tamo je živio do 2001. Zatim se vratio u Beograd gdje je živio do smrti, do 2010. godine. Sahranjen je u Aleji zaslužnih građana na beogradskom Novom groblju.

Za vrijeme svoje prve robije, Mihajlov je postao neka vrsta svjetske intelektualne zvijezde. Po opisu Predraga Palavestre: „Mihajlov je stekao zapažen međunarodni ugled, knjiga mu je štampana na 16 jezika, Solženjicin se pozivao na njega, postao je opštepoznata ličnost u galaksiji istočnoevropskih disidenata.“

Palavestra, takođe, svjedoči da je prije emigracije u SAD Mihajlovu bilo obećano zaposlenje na beogradskom Institutu za književnost. Palavestra ga se sjećao još iz svojih sarajevskih gimnazijskih dana, mada je on bio vidno stariji. Bio mu je naklonjen i želio ga je za kolegu. Pokušali su sve da to obećanje i sprovedu u djelo, ali su stalno stizali novi klipovi pod točkove. Tek kad je postalo jasno da posao neće dobiti, Mihajlov se odlučio za emigraciju.

Mnogo onih koji su ga znali, bilo u američkom egzilu, bilo u beogradskoj starosti, svjedoče da je u njemu bilo one neke karakteristične ruske intelektualne naivnosti, dobrote i jurodivosti. Na svojoj drugoj robiji, onoj u Sremskoj Mitrovici, gdje je, eto, robijao i Đilas, Mihajlov je pisao svoje aforistične i efektne „Nenaučne misli“. Po mnogima, od onoga što je napisao, to je umjetnički najvrijednije i najtrajnije. Ne treba, međutim, potcijenjivati ni vrijednosti „Ruskih tema“, odnosno „Planetarne svijesti“.

Danas kad je u Hrvatskoj prva asocijacija na zadarske visokoškolske ustanove Franjo Tuđman, ima još i više smisla vremeplovski se prisjetiti Mihajla Mihajlova, osobe koja je na globalnom nivou ostavila definitivno dublji i pozitivniji trag.