U Srpskom kulturnom centru u Vukovaru u okviru 50-tog jubilarnog programa „SKC sredom“, prvi put u Hrvatskoj, promovisana je monografija „Stubovi srpske prosvete – srpske srednje škole u Osmanskom carstvu 1878-1912.“, autorke Aleksandre Novakov iz Novog Sada. Knjiga je štampana 2017. godine u izdanju Zavoda za uđžbenike Beograd, a predstavljena je na prošlogodišnjem Međunarodnom sajmu knjiga u Beogradu i Sajmu knjiga u Nišu. Autorka je za rad na ovoj monografiji dobila Godišnju nagradu Arhiva Srbije iz Zadužbine Đurđa Jelenića i „Inicijal“ Niškog sajma knjiga u kategoriji dela koja afirmišu knjigu u užem ili širem smislu.
Knjiga predstavlja plod autorkinog višegodišnjeg istraživačkog truda da sakupi bogatu dokumentaciju iz arhiva, na osnovu koje je na zanimljiv i živ način prikazala rad srpskih srednjih škola u Prizrenu, Carigradu, Solunu, Skoplju, Bitolju i Pljevljima u vreme Osmanskog carstva od 1878. do 1912. godine.
Aleksandra Novakov – istoričar i naučni saradnik, rođena 1973. godine u Prizrenu. Diplomirala, magistrirala i doktorirala na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Stručni je saradnik Leksikografskog odeljenja Matice srpske, urednik za fotografiju leksikografskih izdanja Matice i naučni sekretar Srpskog biografskog rečnika. Član je Odbora Leksikografskog i Rukopisnog odeljenja Matice srpske. Opredelila se za izučavanje istorije srpskog naroda u Osmanskom carstvu, u periodu od sredine 19. veka do oslobođenja 1912. godine. Objavila je monografiju „Pravoslavna srpska bogoslovija u Prizrenu 1871-1890.“ 2011. godine. Brojne naučne radove objavljivala je u tematskim zbornicima međunarodnog i vodećeg nacionalnog značaja, kao i u naučnim časopisima. U leksikografskim izdanjima Srpski biografski rečnik i Srpska enciklopedija napisala je više od 300 enciklopedijskih jedinica.
– Poseban značaj ove knjige nalazimo u njenom osvetljavanju teške i istrajne borbe istaknutih pojedinaca za srpsku prosvetu i kulturu, a u cilju očuvanja nacionalnog identiteta. Podsećajući i opominjući nas da nacionalni spas treba tražiti u prosveti i u kulturi, ova knjiga, skidajući prašinu zaborava s davno utisnutih a za današnje doba odlučujućih tragova, ostavlja pečat i našem vremenu. Prema mišljenju stručnjaka koji su o ovoj knjizi govorili i pisali „Stubovi srpske prosvete“, vredan je naučni i izdavački poduhvat u šta nas i sama uverava svojim bogatim tekstualnim ali i ilustrativnim materijalom. Tokom istraživačkog rada na ovoj knjizi, autorka je otkrila i pronašla mnoga dragocena dokumenta, podatke, pisma, tekstove, fotografije koji su dragocena svedočanstva o vremenima prošlim, a saveti za vreme sadašnje. Autorka je iz mračnih arhivskih skladišta izvukla nama na videlo, i za uzor ponudila život prošli, a kao što reče Milan Kašanin ništa nije tako živo, kao mrtva prošlost kad oživi – rekla je urednica izdanja leksikograf i enciklopedista beogradskog Zavoda za uđžbenike Dejana Ocić.
Autorka Aleksandra Novakov je gotovo osam godina radila na knjizi „Stubovi srpske prosvete“.
– Roditelji su svoju decu nakon završene osnovne škole upućivali na dalje školovanje kilometrima udaljenim od njih. Žrtvovali su se, lišavali su se svoje dece. Dešavalo se da tu svoju decu nisu videli godinama, jer su deca živela u internatima. To su deca sa deset i jedanaest godina koja su odlazila iz svojih kuća iz Metohije u Carigrad ili Solun i to sve za višenacionalni interes. S druge strane, ta deca su bila željna znanja, marljiva i inteligentna. Od Hercegovačkog ustanka 1875. pa do Berlinskog kongresa 1878. godine, u Staroj Srbiji i Makedoniji radile su četiri srpske škole i Bogoslovija u Prizrenu. Početkom školske 1910. godine Srbi su imali 262 škole sa 9.947 učenika i 414 prosvetnih radnika. Osim prosvetnog značaja, ove škole u Osmanskom carstvu imale su važnu ulogu u pripremanju srpskog naroda za oslobođenje od turske vlasti, jer su pre svega sačuvale nacionalni identitet stanovništva, zahvaljujući smišljenoj i dobroj organizaciji srpske vlade i njihovih delatnika. Srpsku vojsku je veliki deo stanovništva Stare Srbije i Makedonije dočakao kao oslobodioce, a ne kao zavojevače. Škole su osnivane na ključnim strateškim pozicijama i osim gimnazije u Carigradu, služile su da omeđe srpski kulturni prostor. Škole su ispunile očekivanja, ogromna materijalna sredstva nisu uzalud potrošena, kao ni moralne i ljudske žrtve, a bilo ih je i među učenicima i među nastavnicima – istaknula je autorka Novakov.
Knjiga je impresionirala istoričara književnosti Jovana Ljuštanovića, koji je kao gost tribine govorio o njoj.
– Autorka je uspela da napravi ozbiljnu istorijsku priču, da sistematizuje, da izvuče ono što je bitno, ono što je centralno u srpskoj nacionalnoj politici iz tog vremena, ono što ima i te kakvu stratešku logiku, a to su prosveta i školstvo. Upravo ova knjiga govori, daje smisao nacionalnoj borbi tog vremena i uređuje priču i sklop događaja koji se odvijao između Berlinskog kongresa i Balkanskih ratova. Odjednom vidimo mukotrpno podizanje institucija, a to su prosvetne institucije, osnovne i srednje škole. Ovo je priča o stubovima, o građevini koja se ne vidi na prvi pogled, ali koja je izuzetno značajna za opstanak, nacionalni interes, za egzistenciju ljudi koji su živeli na tim prostorima i priča o tom podizanju građevine, zidanju stubova je ona okosnica koja se konstituiše i podiže u knjizi Aleksandre Novakov – naglasio je Ljuštanović.
Pored monografije „Stubovi srpske prosvete – srpske srednje škole u Osmanskom carstvu 1878-1912.“, predstavljena je i knjiga „Listići iz dalje i bliže prošlosti“ Petra Kostića, koju su zajednički priredili Aleksandra Novakov i Uroš Šešum. Knjiga je objavljena povodom 165 godina od rođenja ovog srpskog književnika a izašla je u izdanju Društva prijatelja manastira Svetih arhangela kod Prizrena, 2017. godine.
– Petar Kostić je bio najznačajniji Srbin Prizrenac svoga doba i jedna od najznamenitijih ličnosti sa prostora Stare Srbije i Makedonije uopšte. On spada u red istorijskih ličnosti koje predstavljaju simbol vremena i prostora u kojem su živele i delale. Tokom svog delovanja u Staroj Srbiji i za vreme Osmanske vlasti bio je profesor i rektor prizrenske Bogoslovije. Nastavnik, direktor, osnivač srpske gimnazije „Dom nauke“ u Solunu, referent osnovne škole Skopske eparhije… Bio je ličnost od izuzetnog značaja za srpsku vladu, obrazovan, inteligentan, čovek širokih vidika, čvrstih uverenja, istinski rodoljub. Njegova porodica je prebegla u Prizren kao poslednja pravoslavna porodica da bi opstala i sačuvala svoju veru. Petar Kostić je osnovnu školu i produženu gimnaziju završio u Prizrenu, kao i obućarski zanat. Zahvaljujući dobrotvoru Simi Andrejeviću-Igumanovu on je nastavio svoje školovanje na beogradskoj Bogosloviji. Po završetku studija se vraća u Prizren i odmah je postavljen za nastavnika prizrenske Bogoslovije, prve srpske institucije Stare Srbije i Makedonije. Kostić je bio i rektor Bogoslovije, osnivao je škole, postavljao učitelje, pronalazio stipendije za decu. Oprobao se uspešno i u diplomatiji na poslovima legalizacije srpskih udžbenika u Osmanskom carstvu. Svojim životom i delom je branio kolevku svoje civilizacije i otađžbine – zaključila je Novakov.
Knjiga „Listići iz dalje i bliže prošlosti“ Petra Kostića sadrži 33 teksta uključujući i autobiografiju Kostića.
– Petar Kostić je proveo jedan izuzetno bogat život. Ova knjiga dobro osvetljava taj fenomen nacionalnog radnika i učitelja. Kostić je umeo da gradi odnose sa drugim ljudima, umeo je da ulazi u teške i strašne sukobe. Način njegovog pisanja ima jednu istinsku privlačnost, zato što Petar Kostić govori istinu. To se vidi iz svega što piše. On će reći i stvari koje nisu povoljne za Srbe, kao što će reći i ono što je povoljno. On prosuđuje, poučava, on stalno vrši posao učitelja. On neprestano govori o tome šta i kako uraditi i ceo svet o kome govori vrednuje sa stanovišta tog nacionalnog opstanka i nacionalnog interesa. On govori o životu Srba dobrotvora i otkriva čitav jedan nama nepoznat svet, jedan specifičan mentalitet sveta koji ćuti. Ova knjiga je puna detalja koji su veoma dragoceni za izučavanje narodne književnosti i kulture. Ona sadrži detaljan opis toga kako se čovek priprema za hadžiluk. Knjiga je specifična mešavina stare i nove vere. Cela ova knjiga je prožeta kratkim izrekama, anegdotama, legendama, šaljivim pričama i može se čitati kao najuzbudljiviji roman – poručila je istoričarka književnosti Ljiljana Pešikan-Ljuštanović.
Fotografije: Srpski kulturni centar Vukovar
