Obilježavanje sto dvadeset pet godina Srpskog privrednog društva Privrednik bez sumnje je veliki događaj. Ovo društvo, osnovano u Zagrebu 1897. godine i njegovo glasilo, list Privrednik, održali su se preko jednog vijeka, kako u doba mira, tako i u vremenima turbulentnih događaja i teških, često tragičnih iskušenja, kojih na južnoslavenskim prostorima nikada nije nedostajalo. O historijatu Privrednika razgovaramo s dr. Petrom Krestićem, naučnim savjetnikom s Istorijskog instituta u Beogradu, dugogodišnjim istraživačem ove prvorazredno važne privredne i kulturne institucije.

 Koje su bile ključne točke vašeg istraživanja društva Privrednik?

Pre svega, na osnovu prikupljenog dokumentacionog materijala moglo se jasno sagledati da je Srpsko privredno društvo Privrednik predstavljalo jednu od najznačajnijih ustanova srpskog naroda u Austrougarskoj monarhiji. Privrednik, Srpska banka i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga nastali su kao rezultat osmišljene aktivnosti srpske ekonomske i intelektualne elite, koja je preuzela ključnu ulogu u osamostaljivanju, snaženju i unapređivanju srpske privrede. Privrednik je bio i od izuzetne važnosti za jačanje nacionalne samosvesti srpskog naroda u Monarhiji, očuvanja srpskih narodnih običaja i negovanja srpskog jezika i pisma.

Privrednik je trebalo da načini sponu između seljaka i inteligencije stvaranjem srednjeg sloja, za kojim se kod srpskog stanovništva u Monarhiji osećala izražena potreba.

Privrednikovi pitomci

 Koji su bili ciljevi Privrednika kada se radilo o pitomcima koje je on pomagao?

Rezultati aktivnosti Privrednika mogu se porediti sa rezultatima rada srpskih državnih prosvetnih ustanova, kojima je cilj bio da vaspitaju srpsku omladinu. Međutim, dok su državne škole vaspitavajući omladinu uspele da obuče prosvetne i opšte kulturne radnike koji su bili upućivani na državnu službu, Privrednik je svoje pitomce spremao skoro isključivo za samostalne poslenike koji su, tokom vremena, postali uspešne zanatlije, trgovci i ugostitelji, čijim se doprinosom nacionalna privreda osamostaljivala, jačala i unapređivala. Društvo je odigralo značajnu ulogu i u poboljšanju socijalnih prilika u oblastima naseljenim Srbima, i to posebno u očuvanju srpskog agrarnog sloja društva. Pomenuto je činjeno tako što su za šegrte uzimana deca iz najugroženijih seoskih porodica sa više dece, koje su bile na ivici egzistencije, a koje su posle raspada kućnih zadruga predstavljale višak radne snage bez dovoljno zemljišta za osnivanje sopstvenog domaćinstva. Privrednik se pokazao kao jedinstven po spoju idealističkih nacionalnih ciljeva sa praktičnim, ekonomskim ciljevima pojedinca. Nastao na potpuno altruističkoj osnovi, isključivao je svaku novčanu dobit. U njemu je izgrađivan kolektivni duh, koji je sve buduće pitomce vezivao do smrti i nametao im obavezu ne samo prema narodu kome su pripadali, prema Privredniku, nego i bratsku pomoć drugovima. Ovo društvo je iskazalo i sveobuhvatnost, netipičnu za ondašnje vreme, time što je prihvatalo, vaspitavalo i školovalo i žensku decu, čime je dodatno jačalo srpsko građanstvo.

Što je bila funkcija Glavne privredne zadruge u Zagrebu početkom 20. vijeka?

Pošto Privrednik nije mogao da se bavi novčanim i kreditnim poslovima, 1904. je osnovana Glavna privredna zadruga u Zagrebu. Bila je zamišljena kao centralna ustanova za čitavo područje na kojem je delovalo Društvo, međutim, s povećanjem broja pitomaca u pojedinim gradskim sredinama sproveden je sistem decentralizacije, pa su u mnogim većim mestima u unutrašnjosti osnivane zadruge, kojih je do početka Velikog rata bilo 58. Osnovni zadatak Zadruge bio je da mladima, koji su uz pomoć Privrednika smešteni na izučavanje zanata i trgovine, kad tome dođe vreme, početnim kreditom pomogne pri otpočinjanu zanata i trgovine, i da na taj način postanu „samostalni gospodari”. Novac za kreditiranje izdvajan je delom iz sredstava Zadruge, a delom iz raznih fondova i legata koji su ostavljeni Privredniku u tu svrhu. Krediti za otvaranje radnji odobravani su samo punoletnim članovima, i to prema ostvarenoj štednji. U osnovnoj zamisli Zadruge bio je sadržan princip samopomoći, pa su podnosioci kreditnih zahteva mogli da računaju na iznos u visini petostruke vrednosti svoje ušteđevine. Zahvaljujući radu Glavne privredne zadruge, kao i njenim povoljnim kreditima, samo do polovine 1911. godine preko 500 pitomaca Privrednika otvorilo je samostalne radnje, dok su mnogi bivši pitomci uspešno proširili svoje poslovanje.

Konačno, koja je bila funkcija lista Privrednik, osnovanog krajem 19. vijeka?

Godinu dana po osnivanju društva Privrednik, 1898, pokrenut je istoimeni list kao glasilo Saveza srpskih zemljoradničkih zadruga, koji je 1905. proglašen organom Društva. Zamišljen kao nestranački, obuhvatao je sve važnije teme vezane za narodni život. Zalagao se za nacionalno jedinstvo, toleranciju i usklađivanje suprotstavljenih političkih, ekonomskih i nacionalnih koncepata. List Privrednik je obrađivao pitanja i probleme iz oblasti trgovine, zanatstva, ugostiteljstva, industrije, poljoprivrede, finansija, istorije, kulture, umetnosti i jezika. Pružao je savete o higijeni rada i zaštiti zdravlja, donosio je izveštaje sa skupština Društva i njegovih sekcija, objavljivao je obaveštenja o upražnjenim radnim mestima u zanatstvu i trgovačkim radnjama i razne druge vesti. Pored saveta iz oblasti zadrugarstva i ekonomije, pokretao je brojna društvena, prosvetna i moralna pitanja, sa željom da poduči široke mase čitalaca. Većina saradnika lista Privrednika, koji je uređivao istaknuti srpski javni i kulturni delatnik Pavle Aršinov, s obzirom na njegovu humanu svrhu, pisala je besplatno. Uz minimalnu pretplatu, dostupan svakom čitaocu, Privrednik je bio veoma popularan i rado čitan.

 Bila je osnovana i Privrednikova knjižara.

Privrednik je 1913. osnovao deoničarsko društvo Privrednikova knjižara i štamparija d.d. u Zagrebu, sa zadatkom da preuzme bivšu Srpsku štampariju, koja se našla pred bankrotstvom. Novi vlasnici obnovili su i proširili Srpsku štampariju, opremljenu u ono vreme najsavremenijim postrojenjima na plinski motor. Štamparija je predstavljala snažnu polugu za podizanje privrednog i kulturnog života Srba u Hrvatskoj i Slavoniji. U njoj su štampani Srbobran, Vrač pogađač, Neven, Privrednik, Srpsko kolo, Srpski zadrugar, srpski kalendari onoga vremena i druge knjige. Pored toga, ona je izrađivala poslovne knjige, knjižice, obrasce i druge potrebe za srpske novčane zavode i zadružne ustanove. Štamparija je publikovala i distribuirala sva izdanja Srpske književne zadruge za područja van Srbije. Međutim, nedugo po preuzimanju štamparije, prilikom antisrpskih demonstracija u Zagrebu, na dan objave rata 1914. godine, novoosnovana Privrednikova knjižara i štamparija pretrpele su ogromnu štetu. Prilikom upada razjarenih demonstranata oštećene su štamparske mašine i uništena je roba i pokućstvo. Ovi događaji, nedostatak stručnog osoblja i drastično smanjen obim poslovanja izazvan ratom, kao i visoka zakupnina, primorali su Upravni odbor da 1919. donese odluku o obustavljanju rada i iseljenju, a 1920. štamparija je prodata.

Impozantni rezultati

 Koliko je Privrednik vodio brigu o općem obrazovanju svojih pitomaca?

Da, na kraju, iako nikako poslednje po značaju, treba pomenuti da je Društvo veliku pažnju posvećivalo opštem i stručnom obrazovanju svojih pitomaca. Stoga su privatne škole Privrednikovih šegrta do 1902. organizovane u mnogim gradovima širom Austrougarske. Večernja škola za trgovačku omladinu osnovana je 1910. u Zagrebu, gde su do Prvog svetskog rata održavani večernji trgovački i zanatski kursevi i razna predavanja za šire obrazovanje i povećanje stručne spreme. Od oktobra do kraja marta nastava se odvijala ponedeljkom, utorkom i sredom od 9 do 11 sati uveče. Predavanja iz trgovačkog računa, meničnog prava, knjigovodstva, korespondencije sa jezikom i krasnopisom, kredita, stečajnog prava i trgovačkog zakona, tehnološkog poznavanja robe, trgovačkog zemljopisa i saobraćaja, higijene, obrtnog zakona, zakona o radnjama i osiguranja radnika držali su profesori, veletrgovci, lekari, bankarski službenici i činovnici, kako vlade tako i samog Privrednika. Škola je prekinula sa radom početkom Prvog svetskog rata, a obnovila ga je školske 1921/22. godine.

Stipendisti Privrednika su neka vrsta herojske stranice ovog društva.

Nesumnjivo da je tako. Može se sa sigurnošću zaključiti da su rezultati Privrednikovog rada zaista impozantni. Svoju delatnost Društvo je do te mere uspešno obavljalo, da je samo u periodu od 1897. do polovine 1914. godine omogućeno da se oko 10.700 pitomaca iz svih krajeva naseljenih Srbima obrazuje za preko 80 različitih zanimanja – zanata, trgovine i ugostiteljstva.

Privrednik je za 50 godina postojanja i 46 godina aktivnog rada obučio blizu 40.000 siromašne srpske dece, čime je postao uzor na koji su se mnoga slična društva i organizacije drugih naroda ugledale. Na taj način Privrednik je u potpunosti opravdao svoje osnovno načelo, koje je glasilo: „Najveće je dobročinstvo dati čoveku poštena rada i zarade”.

Koje vredne osobe biste izdvojili koje su vodile ili pomagale Privrednik?

Prilično je teško na skučenom prostoru pobrojati sve one koji su zaslužni za podizanje i uspešan rad Privrednika. Pre svega, pored Vladimira Matijevića, kao idejnog tvorca i potpredsednika Privrednika, značajno je pomenuti i njegove najbliže saborce i saradnike, poput advokata i narodnog poslanika dr Svetislava Šumanovića, političara i bankara Koste Taušanovića, veleposednika i političara Bogdana Medakovića, pravnika, političara i bankara barona Jovana Živkovića Fruškogorskog, advokata i sudije dr Livija Radivojevića ili profesora, pisca i nacionalnog radnika Pavla Aršinova. Svakako da ne smemo izostaviti velike donatore i članove Privrednikovog Patronata kao što su veleposednici, trgovci i dobrotvori Isidor Dobrović, Evgen Dumča, Lazar Dunđerski, Marija Jakšić, Jovan Đuričić Biorac, Stevan Kalember, Nikola Ćuk, Lazar Bačić, Đorđe Jagnjić, Paulina Matijević, Mihajlo vitez Zubović, Katica Ivošević, Mile pl. Drakulić, Jelena Đ. Popović, Konstantin Stojšić, Hadži Gavra Plavšić, Paja Jovanović, Mihailo Ivančević, Stevan Georgijević, Petar Vlatković… Ipak, pomenuo sam samo mali broj najistaknutijih Srpkinja i Srba.

Srpsko privredno društvo Privrednik slavi ovih dana 125 godina svog postojanja. Što vama znači ova činjenica?

Činjenica da jedno društvo zasnovano na tako plemenitoj ideji kao što je obrazovanje siromašne a talentovane dece traje sa prekidima gotovo ceo vek govori sama po sebi. Pomenuti Privrednikov jubilej takođe ukazuje i na to da donatorska i humanitarna delatnost u srpskom narodu nije iščezla krajem 19. i početkom 20. veka, kao što je to slučaj u najvećem delu savremene Evrope, već da se ponovo budi i osnažuje, a da se donatorski rad u Srbiji, pa i u širem regionu ne smatra prevaziđenom (preživljenom) formom nacionalnog organizovanja u današnjem krajnje surovom i dehumanizovanom svetu. Upravo iz tih razloga, pridružujem se rođendanskim čestitkama Privredniku, instituciji izuzetne istorije, bogate tradicije i velikog nacionalnog značaja, sa željom da zahvaljujući velikodušnim donacijama svojih dobrotvora i donatora i ubuduće neguju plemenitost i humanost, a na dobrobit mladih ljudi i budućih generacija srpskog naroda i društva u celini.