Oko pola pet popodne, 22. maja 1942. godine, na brdu Šubićevac iznad Šibenika, pod mecima streljačkog stroja italijanskih vojnika završio je život Rade Končar, prvi politički sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Hrvatske i član Politbiroa KPJ, organizator narodnog ustanka u Dalmaciji. Imao je trideset jednu godinu.

Sudbonosna uloga Privrednika

Rade Končar rođen je u seljačkoj, nekad graničarskoj porodici Štake i Gece Končara, u selu Končarev Kraj u Lici, blizu Korenice, 1911. godine. Osnovnu školu je završio u susednom selu Babin Potok, gde ga je primetio lokalni učitelj Miloš Delić i na kraju četvrtog razreda 1922. godine njegovim roditeljima predložio da ga pošalju na učenje zanata, pošto nisu imali sredstava za drugo školovanje. Učitelj je bio pretplaćen na mesečni list Srpskog privrednog društva „Privrednik” pa je učenicima čitao o mogućnosti besplatnog školovanja. One najbistrije je upućivao da se prijave na Privrednikov konkurs. Nakon dogovora sa Radinim roditeljima, učitelj Miloš i Rade su krajem juna 1922. godine popunili i poslali prijavu za odlazak na učenje zanata.

Sredinom jula 1922. godine Rade je otišao u Zagreb, gde je od strane „Privrednika” upućen na učenje mehaničarskog zanata u Prvu srpsku metalnu fabriku i gvožđarsku radnju „Kukar i Jović” u Leskovcu, koju je 1911. godine osnovao Trajko Đorđević Kukar.

Ukupno 15 dečaka iz Like došlo je u Leskovac, gde su upisali Zanatsku školu. Svi šegrti fabrike „Kukar i Jović” stanovali su zajedno u jednoj prostoriji sa drvenim krevetima na sprat. Radili su naporno od 6 ujutro do 18 časova uveče, a neretko i nakon toga i u gazdinom vrtu ili na okućnici nekog majstora. U večernjim satima šegrti su bili obavezni da pohađaju Zanatsko-trgovačku školu u Leskovcu, koju je Rade završio 1925. godine.

Druženje s revolucionarima

Tokom šegrtovanja, svoje slobodno vreme, zajedno sa ostalim šegrtima, Rade je provodio na igralištu Radničkog sportskog kluba „Sloboda”. Pored sportskih druženja, okupljeni radnici i šegrti ovde su dobijali saznanja o radničkom pokretu. Pored Koste Stamenkovića, jednog od glavnih leskovačkih boraca za radnička prava, Rade Končar je ovde upoznao i druge istaknute radničke borce i revolucionare.

Nakon završetka šegrtovanja, jula 1925. godine, Rade je sa trojicom svojih drugova i zemljaka iznajmio sobu na periferiji Leskovca. Nastavio je da radi kao kalfa kod „Kukara i Jovića” sve do avgusta 1926. godine.

Godine 1938. Rade Končar postao je član zagrebačkog Oblasnog komiteta КPH i Centralne uprave SMRJ. Кao pouzdanik Tita i Centralnog komiteta КPJ, bio je glavni oslonac njihove politike preustroja КPH. U leto 1939, postao je član njenog privremenog vođstva, od jeseni član Politbiroa CК КPH, te neformalni sekretar partije. Кrajem iste godine postao je i član CК КPJ.

Organizator narodnog ustanka u Dalmaciji

Od januara 1940. godine, Končar je živeo u ilegali u Zagrebu, osim kad je između januara i aprila 1941. delovao u Srbiji. Aprila 1940. postao je organizacioni sekretar КPH. U avgustu je na Prvoj konferenciji КPH bio izabran za sekretara njenog Centralnog komiteta. U oktobru iste godine, postao je član Politbiroa CК КPJ.

Posle Aprilskog rata, bio je aktivan na organizovanju akcija protiv okupacione vojske i njenih kolaboracionista. Tokom druge polovine jula, boravio je u Кarlovcu i na Кordunu bio koordinator napada na ustaške jedinice i učestvovao u osnivanju partizanskih odreda. Tokom avgusta i septembra u Zagrebu je bio organizator i koordinator više oružanih akcija. Septembra 1941. godine učestvovao je na vojno-političkom savetovanju u Stolicama. Posle toga dolazi u Split, gde organizuje pokret otpora prema italijanskoj okupacionoj vojsci. Njegovi napori rezultovali su sprektakularnim akcijama prema italijanskim vojnicima, lokalnim fašistima i kolaboracionistima koji su strahovali od samog pomena Кončara.

Milosti ne tražim, niti bih je dao

Dana 17. novembra 1941. godine, Кončara su, tokom okršaja, ranili i uhapsili Italijani. Biva mučen, ali odbija da oda svoj identitet. Italijanska vojska saznaje njegovo ime posle pronalaženja kraljevskih dokumenata od strane ustaša u Zagrebu. Uprkos nastojanjima partizana da ga zamene za zarobljene italijanske oficire, odnosno zatočene komuniste, italijanski Specijalni sud za Dalmaciju u Šibeniku osudio ga je na smrtnu kaznu 21. maja. Upitan da li želi tražiti pomilovanje, odgovorio je da „milosti ne traži, niti bi je dao“. Streljan je 22. maja 1942. godine u Šibeniku zajedno sa 25 drugih antifašista.

Rade Кončar je u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji bio jedna od najvećih partizanskih ikona. U avgustu 1942. među prvima je dobio zvanje Narodnog heroja Jugoslavije. Nekoliko meseci kasnije, u decembru 1942. godine, Trinaesta proleterska udarna brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije dobila je ime po njemu.

Izučavajući građu za „Zbornik narodnih heroja” Svetozar Livada utvrdio je da je čak 25 narodnih heroja završilo školovanje uz pomoć „Privrednika”. Preko 1.500 od onih koji su preživeli bili su nosioci Partizanske spomenice 1941. godine. Skoro svi koji su pristupili Narodnooslobodilačkom pokretu postali su najznačajniji organizatori tog pokreta. Međutim, od sveukupnog broja, samo je svaki deseti preživeo Drugi svetski rat.