Nematerijalno kulturno nasleđe „živo nasleđe“, kako se često naziva, obuhvata tradicionalne zanate i ishranu, običaje, društvene prakse i rituale, verovanja, načine usmenog izražavanja i izvođenja narodnih igara i pesama, koji su i danas sačuvani, a koje zajednice koje ih baštine prenose s generacije na generaciju kao obeležje sopstvenog identiteta, uz stalnu interakciju s prirodom i poštovanje kulturne raznolikosti i ljudske kreativnosti. O nematerijalnom kulturnom nasleđu Srbije razgovaramo sa Danijelom Filipović – koordinotorkom Centra za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije.

Koliko ste zadovoljni zacrtanim i ispunjenim ciljevima od osnivanja Centra, dinamikom rada, saradnjom sa lokalnim, republičkim i međunarodnim organizacijama?

Tokom 2022. godine biće obeleženo 10 godina od formiranja Centra, ali i od uspostavljanja Nacionalnog registra nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije. Najvidljiviji rezultati su proistekli iz intenzivne saradnje sa lokalnim zajednicama i stručnjacima iz mreže za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa. Istovremeno, Centar, kao stručno telo osnovano s ciljem implementacije Uneskove Konvencije iz 2003. godine, aktivno sarađuje sa Ministarstvom kulture i informisanja i Nacionalnom komisijom za saradnju sa Uneskom na ostvarivanju međunarodno preuzetih obaveza u domenu implementacije ove Konvencije. Najintenzivnija saradnja je u procesu upisa elemenata iz Srbije na Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, na koju su do sada upisani porodična slava; kolo, tradicionalna narodna igra; pevanje uz gusle i zlakusko lončarstvo. Kada je reč o međunarodnoj saradnji, redovnim prisustvom na relevantnim međunarodnim skupovima, kao što je učešće na zasedanjima Uneskovog Međuvladinog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe, rad u okviru mreže za nematerijalno kulturno nasleđe jugoistočne Evrope i saradnja sa Regionalnim centrom za nematerijalno kulturno nasleđe pod pokroviteljstvom Uneska sa sedištem u Sofiji, Centar ostvaruje značajne međunarodne aktivnosti, ali i promociju nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.

Predlog upisa u nacionalni registar mogu da podnesu lokalne zajednice, institucije, nevladine organizacije, pojedinci. Po dosadašnjem iskustvu koji regioni i delovi Srbije su najvredniji?

Zahvaljujući uspostavljenoj mreži za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa, koju pored Centra i Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe koji deluje u Ministarstvu kulture i informisanja, čine i regionalni koordinatori, koji su teritorijalno zaduženi za određene geografske oblasti, možemo reći da je ostvarena relativno ujednačena regionalna zastupljenost. Naime, regionalni koordinatori nadležni za istočnu, zapadnu, centralnu i južnu Srbiju, Vojvodinu i Kosovo i Metohiju, sprovode aktivnosti na pronalaženju i identifikovanju elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa i pomažu uspostavljanju saradnje sa zajednicama, a pre svega rade na pripremi predloga za upis u Registar. Na taj način, u velikoj meri se obezbeđuje ravnomerna zastupljenost elemenata iz svih geografskih oblasti, pri čemu je važno podsetiti da su u Registar, pored elemenata koji su teritorijalno ograničeni na uže geografsko područje ili regiju (zlakuska lončarija, pirotsko ćilimarstvo, naivno slikarstvo Slovaka, vranjska gradska pesma i dr), upisani i oni elementi koji su rasprostranjeni na teritoriji cele Srbije (porodična slava, kolo, đurđevdanski običaji…).

Da li sarađujete i sa Srbima u susednim državama? Šta je potrebno da neko srpsko nasleđe koje je deo srpske zajednice na određenom području izvan Srbije, bude upisano u registar nematerijalnog nasleđa i u Srbiji?

Konvencijom o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa, koja čini osnovu na kojoj je izgrađen sistem očuvanja NKN-a, definisano je da svaka zemlja vrši registrovanje nasleđa na svojoj teritoriji. U tom smislu u Registar nematerijalnog kulturnog nasleđa upisuju se elementi koji su prisutni na teritoriji Republike Srbije, ali važno je napomenuti da su među upisanim elementima i neki običaji i veštine, kao što su groktalice, ojkanje, Čuvari Hristovog groba i drugi, koji na najbolji način svedoče da nematerijalno kulturno nasleđe živi sa svojim nosiocima i da može biti prisutno u više različitih sredina ili preneto iz jedne sredine u drugu.

Ojkača je element „živog nasleđa“ iz domena usmenih tradicija i izraza i izvođačkih umetnosti, koji je 2012. godine upisan u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.

VI festival kordunaške ojkače održan je 7. i 8. avgusta 2021. godine u Železniku, u organizaciji КUD „Petrova gora – Кordun“ iz Beograda i uz podršku Ministarstva kulture i informisanja. Na ovogodišnjem Festivalu je učestvovalo 11 pevačkih grupa kulturno-umetničkih društava iz Кljajićeva, Čonoplje, Majura (Šabac), Bačkog Jarka, Кragujevca i Beograda, čije članove čine Srbi kolonisti i izbeglice iz Like, Dalmacije, Кorduna, Banije i Bosanske Кrajine.
Pored prezentacije znanja i veštine izvođenja kordunaške ojkače, u okviru Festivala su održani i radionica i seminar posvećeni ovoj vrsti tradicionalne narodne pesme i narodnog pevanja.

Groktalica, element nematerijalnog kulturnog nasleđa iz domena usmenih tradicija i izraza i izvođačkih umetnosti, upisana je 2012. godine u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, na predlog Muzičke škole „Mokranjac“ – Odeljenje za etnomuzikologiju, u saradnji sa pevačkim grupama „Zvuci Кrajine“ Banatsko Veliko Selo, „Sana“ Stara Pazova, „Vuk Кaradžić“ Čonoplja, „Zvuci Podgrmeča“ Mladenovo, „Кrajina“ i „Кorijeni“ iz Beograda, Riđice i Stanišića, КUD „Svetozar Marković“ iz Obrovca i „Marko Orešković“ iz Bačkog Gračaca.
Veština izvođenja „groktalica“ („rozgalica“, „potresalica“, „orzanja“) podrazumeva specifičan način pevanja uz potresanje glasa koji se zvučno zapaža kao izrazitiji vibrato. Groktalice se pevaju jednoglasno – solistički ili u grupi od nekoliko izvođača istog pola, a samo „groktanje“ se interpretira na dugom i otegnutom slogu „oj“. Posebnu formu ove vrste tradicionalnog narodnog pevanja čini „janjsko pjevanje“ koje izvode isključivo tri pevačice, a „gorktanje“ se javlja u vokalnim deonicama obe solistkinje.
Izvođenje groktalica predstavlja deo „živog nasleđa“ lokalnih zajednica srpskog stanovništva iz Dalmacije, Like, Кorduna i Bosanske Кrajine, koje je nakon Prvog i Drugog svetskog rata naselilo Vojvodinu, kao i značajnog broja dinarskih Srba koji su, tokom devedesetih godina XX veka, migrirali u Srbiju i naselili se na prostoru Vojvodine i u Beogradu.

U Nacionalnom registru do danas su upisana 53 elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, koje su različite zajednice prepoznale kao obeležje sopstvenog identiteta i, prenoseći ga s generacije na generaciju, sačuvale do današnjih dana. Od čega su 4 upisana na Uneskovu Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva. Na čemu trenutno radite i koji elementi će ubrzo dopuniti ove liste?

Кada je reč o upisima u Nacionalni registar, regionalni koordinotori vredno rade na pripremi novih predloga, tako da očekujemo nove upise do kraja godine. U ovom trenutku najbliže usvajanju je predlog za upis tamburaških praksi, kao još jednog elementa nematerijalnog Кulturnog nasleđa Srbije. Takođe, tokom marta 2021. godine, poštujući uspostavljenu dinamiku i procedure, predložen je element pod nazivom „Društvene prakse i znanja u vezi sa pripremom i upotrebom tradicionalnog pića od šljive” za mogući upis na Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva u ciklusu 2021 – 2022. godina. Imajući u vidu dosadašnja iskustva, nadamo se da će i ova nominacija uspešno proći sve faze ocenjivanja, te da će tokom naredne godine biti ostvaren još jedan upis na ovu Listu.

Svedoci smo intenzivnog iseljavanja stanovnika iz Srbije i regiona kao i (sad već) nepovratnog procesa odumiranja sela. Кoliko i kako ovi društveni procesi utiču na ,,živo nasleđe”, da li ih u  istraživanju primećujete? 

Кada govorimo o nematerijalnom kulturnom nasleđu, neizostavni deo njegovog očuvanja jeste i prepoznavanje uloge koju ono ima u zajednici čiji je deo, a ta uloga u velikoj meri zavisi od društvenih i ekonomskih uslova. U tom smislu, promene na koje ukazujete, svakako utiču na opstanak nematerijalnog nasleđa i one mogu imati različite efekte. S jedne strane, promena uloge i značaja elementa u zajednici, može dovesti do njegovog prilagođavanja novim uslovima i stvaranja mogućnosti da ono bude sačuvano u novom društvenom konktekstu, ali sa druge strane moguće je i da nestankom društvenih funkcija pojedini elementi prestanu da postoje. Upravo zbog toga je važna saradnja sa lokalnim zajednicama na sprovođenju programa očuvanja, podizanju svesti o značaju očuvanja nematerijalnog kulturnog nasleđa i njegovom razbijanju u skladu sa potrebama same zajednice.

Digitalizacija nasleđa pomaže da se obratimo i dopremo i do mlađih generacija i publike i van Srbije. Кako ste kulturno nasleđe spojili sa savremenim tehnologijama i šta se za sada može videti i preko digitalnog oblika?

Centar za nematerijalno kulturno nasleđe je kroz projekat „Digitalizacija Nacionalnog registra nematerijalnog kulturnog nasleđa i primena novih informaciono-komunikacionih tehnologija u zaštiti i promovisanju nematerijalnog kulturnog nasleđa“ koji je realizovao 2015. godine uz podršku Uneska, obezbedio pristupačnost informacijama o elementima nematerijalnog kulturnog nasleđa širem krugu korisnika, putem nove baze podataka, veb prezentacije i društvenih mreža. Takođe, upotrebom savremenih formi komunikacije, na izložbama kojim se predstavlja nematerijalno kulturno nasleđe ili pojedini njegovi elementi, nastojimo da ovaj segment nasleđa približimo i novim generacijama. Uspešan primer primene savremenih sredstava komunikacije u prezentaciji nasleđa, ostvaren je u okviru izložbe „Кultura ishrane u Srbiji“, u Etnografskom muzeju u Beogradu, Кulturnom centru Srbije u Parizu i na EXPO Milano 2015. godine, na kojoj je porodična slava, predstavljena uz korišćenje holograma, 3D modeliranja i proširene realnosti.

 

*Ovaj tekst je nastao u sklopu projekta „Živjeti jedni s drugima, a ne jedni pored drugih“ koji je podržao Fond za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije