O gradiću Raški u jugozapadnoj Srbiji na ovim smo stranicama već pisali. Taj prostor, raskrsnica puteva između istoka i zapada, toliko je bogat historijom, tradicijom i kulturom da mu se ima smisla uvijek vraćati. Ovaj put razgovorom s Danijelom Matović, povjesničarkom umjetnosti i organizatoricom muzejskih djelatnosti u Centru za kulturu u Raški.

Što za vas kao povjesničarku umjetnosti znači nagnuti se u Raški nad duboki bunar svjetske i srpske kulturne tradicije?

Imam sreću da živim na prostoru gde se prepliću tragovi i svetske i srpske kulture, kulturne baštine i tradicije. Oni su ovekovečeni u ostacima lokaliteta Kruševica (starije gvozdeno doba), antičke nekropole Lanište, ranovizantijske grobnice u Baljevcu i drugim nalazištima, zatim u srednjovekovnim crkvama i manastirima i mnogim primerima srpske i evropske kulture koju su u srednjovekovnu Srbiju donele evropske plemkinje udate za srpske kraljeve. Za Rašku je najvažnija bila Jelena Anžujska, Francuskinja, jer je u selu Gradac osnovala istoimeni manastir i u njemu žensku školu u kojoj su se brojnim veštinama učile mlade devojke. Sve ovo, pa još i očuvana narodna tradicija, koja je preživela i evoluirala tokom viševekovnog ropstva pod Turcima i ostala do dandanas u svim svojim šarama, bojama, oblicima, glasovima i tonovima. U jednu ruku, za mene je ovaj bunar velika žudnja, jer čeznem da ga u što većoj meri dokučim, a ujedno i bojazan da neću stići svaku kapljicu njegove vode da doznam.

Kolevka državnosti i kulture

Raška danas, sa svojim raznolikim lokalitetima, djeluje kao muzej, ali i kao živo kulturno vrelo. To se događa u doba kada tradicija nije u naročitoj modi.

Prostor Raške je posebno mesto, pred kojim i u kom zastane svako ko je svestan pre svega sebe, onda i svog identiteta sa svim mnogoznačnostima i jednoznačnostima koje on u sebi nosi. Taj kompleksni identitet se prenosi kroz umetnost u pojavnom smislu i kroz duhovnost i tradiciju u spiritualnom smislu. Svaki kamen i delić freske Stare Pavlice, nedaleke Studenice, Končula, Sopoćana, Gradca, Nove Pavlice, svedoče ono što su viševekovna srpska državnost, nacionalni identitet, kultura, umetnost i duhovnost. Ovo poslednje je srž sveg onog viševekovnog čuvanja identiteta. Ta duhovnost je nosilac i prenosilac, a i dandanas se neguje u Raški. Posebno sam radosna što sam kao istoričarka umetnosti na korak bliža svemu pomenutom, jer se kroz svoj posao bavim čuvanjem kulture i identiteta svog rodnog mesta, a ovde se nalazi koren i vesnik identiteta koji je presađen i na druge prostore, ali se posebno oseća, vidi i doživljava u Raški. Zato ovaj prostor jeste “kolevka srpske državnosti” i kulture, ali i njen zlatni ćup koji je pohranjen u viševekovno postojanje i trajanje.

O srpskim manastirima starim 600 i više godina već je puno rečeno. Kako izgleda pogled na njih iz vizure 21. vijeka?

Svakako da je današnji pogled na svetinje kojima se ponosimo sasvim drugačiji. Vizura je dosta složenija. Na prvom mestu oni jesu ono što su odvajkada bili – bogomolje. Na našu radost, u mnogima od njih traje život. Manastirska bratstva i sestrinstva čine da oni budu živa mesta. Mesta u kojima se odvija duhovni život, molitve, usmeravanja, poučavanja, brojne umetničke i zanatske radionice, uzgajaju se brojne biljne kulture, životinje, pčele, održavaju se sabori i skupovi i još mnogo toga, zbog čega ova središta prevazilaze svoju osnovnu namenu.

Bivanje u dvorištu vašeg manastira Gradac djeluje kao ulazak u kočiju u kojoj putnici ne znaju pouzdano u koji prostor i vrijeme odlaze?

To je zato što mi gledamo na manastire kao na model celovite umetničke veličine i baštine, koja u sebi otkriva arhitekturu, slikarstvo i skulpturu, takođe istoriju i ličnosti koje su bile pečat vremena i naroda, jedne kulture koja je u njima utemeljena i koja živi. Koja se posebno neguje i čuva kao zenica oka. Na kraju, manastiri se danas najčešće i u najvećoj meri posmatraju kao deo turističke ponude širokoj populaciji i kao nešto što treba videti. Ja podržavam ovu orijentaciju, jer bi ta velika priča ostala zakopana među zidovima manastira i bila neispričana ako je ne bi otkrile i videle oči putnika namernika ne samo kao pravoslavne hramove, već i kao živa duhovno-kulturna središta. Oni su uzor lepote, duhovnosti i kulture, dostupne svima. Zato je manastir Gradac poseban, kako zbog svoje lepote i kulturnih vrednosti, tako i zbog topline koju pruža svakom posetiocu. Ktitor manastira je, kao što sam rekla, sveta kraljica Jelena, francuskog porekla, žena srpskog kralja Uroša Prvog Nemanjića i majka kraljeva Dragutina i Milutina. Izgradnjom Bogorodičine crkve u poslednjoj četvrtini 13. veka i osnivanjem manastira, ona je ostavila značajan kulturni, graditeljski i prosvetiteljski trag u srpskom srednjovekovlju. Arhitektura crkve pripada raškoj stilskoj grupi, originalnom stilu u arhitekturi srednjeg veka. Delimično je sačuvano i izuzetno freskoslikarstvo.

U čemu je sadržana vrijednost nečega što zovemo očuvanje vlastite tradicije?

Očuvanje tradicije ogleda se pre svega u sakupljanju, negovanju i prenošenju navika, običaja i obreda s kolena na koleno. Ona je slika života koja u velikoj meri ostaje nepromenjena u okvirima vremena koji se menjaju. Ta nepromenjenost je u stvari veza današnjice – nečeg što proživljavamo, sa nekim, našim pretkom i sa nečim što je bilo, kao i sa onim što će biti. Tradicija je set najlepše oblikovanih praksi koje se čuvaju u jednom kolektivu, i predstavlja kontinuitet, odnosno vezu koja je osnovna i najveća vrednost i koja se ne sme pokidati. Raskid je praznina koja se ne može popuniti i koja sama po sebi nema nikakvu vrednost za razliku od ispunjenosti – veze, a to je tradicija.

Raška je bila u jednom trenutku, u jesen 1915. godine, ratna prijestolnica Srbije. Postoje li tragovi o tim dramatičnim vremenima u Raški danas?

Raška je od 31. oktobra do 12. novembra 1915. godine bila neformalna prestonica Kraljevine Srbije. Dogodilo se to u onom izuzetno dramatičnom momentu tokom Prvog svetskog rata kada su se srpska Vlada, vojska i brojni civili povlačili usled napada na Srbiju austrougarskih i nemačkih trupa sa severa i zapada i bugarskih sa istoka. Put povlačenja tekao je od Niša preko Kraljeva do Raške, a zatim i dalje… Raška je tada bila mala, ali otmena varošica i uspela je da ugosti civilnu i vojnu vlast Kraljevine Srbije i brojne strane izaslanike, novinare, humanitarne misije i civile koji su napustili svoja ognjišta i krenuli u nepoznato. Sećanje na ovaj događaj čuva najstariji objekat stambene arhitekture u gradskom delu opštine Raška, a to je Kuća Kursulića. U njoj je od 31. oktobra trinaest dana boravila Vlada sa predsednikom Nikolom Pašićem na čelu, a od 4. novembra i regent Aleksandar Karađorđević. Sto godina od ovih dešavanja obeleženo je otvaranjem spomen-sobe “Raška ratna prestonica Kraljevine Srbije 1915. godine” koja fotografijama, dokumentima i predmetima svedoči pomenuti istorijski događaj.

Milunka Savić, najodlikovanija žena u istoriji ratovanja, rođena je, odrasla i iz ovog kraja krenula 1912. u Balkanske ratove, a potom 1914. godine u Prvi svetski rat

Također, Milunka Savić, žena iz ovog kraja, bila je dobrovoljka i svjetski poznata srpska heroina Prvog svjetskog rata.

Milunka Savić, najodlikovanija žena u istoriji ratovanja, rođena je, odrasla i iz ovog kraja je krenula 1912. u Balkanske ratove, a potom 1914. godine u Prvi svetski rat. Životni put ju je nakon vojevanja odveo negde drugde, ali se ona uvek sa radošću vraćala u svoj zavičaj. U godinama posle Drugog svetskog rata bila je zapostavljena i zaboravljena. Tu blizu Raške, u Jošaničkoj Banji, 1995. godine otkriven je prvi spomenik, sa spomen-kompleksom Milunki u čast. Četrdeset godina od njene smrti, 2013., njeni posmrtni ostaci su preneti u Aleju velikana u Beogradu, snimljeno je nekoliko dokumentarnih filmova, prikupljane su fotografije, pisane knjige, priređivane izložbe. U selu Koprivnici 2016. godine je obnovljena kuća Savića gde je ona rođena, osnovana je manifestacija, Dani Milunke Savić, a 9. oktobra 2020. u Jošaničkoj Banji otvorena je prva, stalna multimedijalna izložbena postavka Memorijalna soba Milunke Savić. Brojne posete ove izložbe, kao i manifestacije, govore o velikom poštovanju sa svih strana prema ovoj hrabroj ženi.

Susret istoka i zapada

Historija Raške je i neka slikovnica prožimanja kultura istoka i zapada i vodič po raskrsnicama puteva. Što biste iz čitavog tog mozaika izdvojili kao posebno zanimljivo?

Da, na ovom prostoru se prožimala kultura istoka i zapada, a o svemu tome govore brojni arheološki nalazi, manastiri, staro tursko kupatilo i rudarska okna, kao pokazatelji da je ovaj prostor u kontinuitetu bio naseljavan od praistorije do danas. Posebno bih izdvojila ranovizantijsku grobnicu u Baljevcu na Ibru. U toj radničkoj koloniji (rudnik Jarando) 1953. godine je otkrivena zidana ranovizantijska porodična grobnica, u sklopu veće građevine, svakako bazilike. U njenoj unutrašnjosti, koja je u prethodnim vremenima opljačkana, nađena je veća količina starorimskih delova obojenog maltera, koji ukazuju da je grobnica verovatno bila freskopisana. Nažalost, o ovome možemo samo čitati jer grobnica nije dostupna za posete. Nakon istraživanja je zatvorena.

 U Centru za kulturu također je bila otvorena izložba “Jezik hranitelj naroda“, iz kolekcije Muzeja Vuka i Dositeja Narodnog muzeja u Beogradu. Jezik je, naravno, kulturno dobro. Koliko je važan danas?

Jezik, kao i tradicija i svi vidovi nasleđa jednog naroda, simboli su pripadnosti i identiteta tog naroda. Jezik je bitan zbog svoje suštinske, komunikacijske uloge, ali je isto toliko važan i za očuvanje tradicije i kulture, jer se mnogi elementi baštine, na primer narodno pevanje, prenose jezikom. Važan je i za ljude koji žive van matične zemlje, jer je jezik osnovna veza sa svojim sunarodnicima. Bitno je negovati ga, posebno u današnje vreme, kada je strahovito ugrožen naletom modernih tehnologija, načinom života i drugim manifestacijama današnjice koji ga svakodnevno menjaju. Ako se jezik previše menja, izgubiće se, a poznato je da svakog dana u svetu izumre po jedan jezik. Sa njim se gube i oni koji su ga koristili.

Moja poruka mlađoj generaciji je da izučavaju i da vole tradiciju svog kraja, da se upoznaju sa njenim vrednostima i da je prepoznaju. Važna je i razmena iskustava, jer ona obogaćuje vidike i razvija toleranciju koja nam je danas svima nasušno potrebna

Što biste kao povjesničarka umjetnosti iz Raške, koja zrači obiljem kulturne tradicije, poručili mladoj generaciji?

Moja poruka mlađoj generaciji je da izučavaju i da vole tradiciju svog kraja, da se upoznaju sa njenim vrednostima i da je prepoznaju. Ovo je u današnje vreme veoma važno iz razloga što su migracije i kretanja ljudi postali intenzivni. Putuje se i obilaze se različita mesta i upoznaju novi ljudi. Važno je upoznavanje tuđih vrednosti, ali i čuvanje vlastitih. Važna je i razmena iskustava, jer ona obogaćuje vidike i razvija toleranciju koja nam je danas svima nasušno potrebna.