Upućenost Srba na Trst ima viševekovnu istoriju, naglašava za Politiku istoričar dr Miroslav Perišić, direktor Arhiva Srbije, ukazujući na dosadašnje rezultate višegodišnjeg rada ove nacionalne institucije na sređivanju, obradi i zaštiti arhivske građe u Arhivu Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu.
Rad na ovom značajnom i obimnom poslu Arhiv Srbije je započeo još 1982, ali je prekinut 1990. i nastavljen 2008. godine.
Reč je o samo jednom delu šireg strateškog projekta sređivanja i zaštite arhivske građe srpskog porekla van granica Srbije i istraživanju arhivske građe značajne za istoriju srpskog naroda, a nalazi se u stranim arhivima.
U sadašnjoj fazi, Arhiv Srbije realizuje navedeni projekat u Trstu, Beču, Sentandreji, Dubrovniku, Veneciji, Moskvi i Istanbulu, a u planu za sledeću godinu je, prema rečima direktora Perišića, i angažovanje stručnjaka Arhiva Srbije u srpskim crkvama u Šibeniku i Londonu.
U okviru takvog projekta su i zavidni rezultati koje je Arhiv Srbije ostvario proteklih godina u Arhivu Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu, gde je i ove godine stručni tim u sastavu Jelica Reljić, rukovodilac projekta, Ana Kos Vujović, Aleksandar Marković i Miomir Komarov radio na obradi i zaštiti arhivske građe.
Direktor Miroslav Perišić otkriva da su osim obrade građe za period od 1932. do 1957. godine i nastavka rada na reviziji i izradi sumarnog inventara „Stare arhive“ od 1754. do 1844. godine, ovog puta digitalizovane matične knjige rođenih, venčanih i umrlih za period od 1772. do 1954. godine.
Nastavljena je digitalizacija „Stare arhive“ (Vecchio Archivio) za period 1752–1837, zatim „Dodatak Staroj arhivi 1751–1837“ (Appendice al Vecchio Archivio) i knjiga posetilaca hrama Svetog Spiridona.
Takođe je započet rad na istraživanju i digitalizaciji arhivske građe Crkvene opštine iz perioda 1914–1918. godine.
Rukovodilac projekta Jelica Reljić, arhivski savetnik u Arhivu Srbije, koja je radeći više godina na ovom projektu stekla i najdetaljniji uvid u obim i sadržaj arhivske građe u Arhivu Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu, ističe da je građa sačuvana zahvaljujući činjenici da su Srbi u Trstu još 1793. doneli smernice u kancelarijskom poslovanju.
U ovom arhivu nalazi se 760 kutija i registratora raznih spisa i više od 350 administrativnih knjiga među kojima se nalaze podaci i dokumenta o naseljavanju Srba u Trstu i okolini, popisi doseljenih Srba, dokumenta o njihovom organizovanom crkvenom životu, radu na donošenju statuta, težnjama za otvaranje srpske škole, uređenju pravoslavnog groblja, konkursima za gradnju crkava (prve iz 1753. i druge, osveštane 1869), podizanju kapela i njihovim priložnicima, pomaganju ustanicima u Srbiji protiv turske vlasti, otvaranju srpske škole, zabavišta i čitaonice, crkvenom horu i horovođama, obeležavanju crkvenih praznika, organizovanju i okupljanju oko kulturnih i prosvetnih društava, o srpskim kućama i njihovom održavanju, sveštenicima i bratstvenicima, bogatim srpskim porodicama – darodavcima i njihovim legatima.
Reč je o veoma bogatom arhivu, koji sadrži i dokumenta o pomoći crkvene opštine srpskim udruženjima, društvima i pravoslavnim crkvenim opštinama u Dalmaciji, Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori, južnoj Srbiji, Slavoniji, Hrvatskoj i Beču, kao i vezama sa Srbijom. Sačuvan je i deo školske arhive, arhive Srpske pravoslavne parohije, zatim arhive „Fonda za izbeglice“, prepiska sa Srbima iz emigracije iz druge polovine 20. veka. Posebnu pažnju zavređuju pisma Vuka Stefanovića Karadžića, Pavla Solarića, Lukijana Mušickog, Joakima Vujića, kao i rukopis Nikifora Vukadinovića o istoriji Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu.
Arhiv poseduje i bogatu zbirku planova i skica hrama Svetog Spiridona, Srpskog pravoslavnog groblja „Sv. Đorđe“ i zgrada u vlasništvu Crkvene opštine.
U Arhivu Srbije ističu da je značaj sačuvane arhivske građe u Arhivu Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu nemerljiv.
– Trst je u prošlosti bio jedno od najznačajnijih duhovnih središta Srba van Srbije i njegova uloga u srpskoj istoriji je velika. Trst je najpre bio pribežište Srbima koji su se sklanjali od turske vlasti, nudeći im mogućnost za preživljavanje. Vrednim radom u kasnijim generacijama, srpske porodice i pojedinci u Trstu su ekonomski značajno ojačali i velelepnim zdanjima koja su podigli ugradili su sebe u kulturnu i urbanu istoriju modernog Trsta. Značajno su poradili na snaženju i očuvanju srpske nacionalne svesti, svojim darodavstvom zadužili Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu u Trstu i druge pravoslavne crkvene opštine. Trst je bio ne samo stecište srpske intelektualne i političke elite u 19. veku, već i, posredstvom srpskog generalnog konzula Haima Daviča, jedna od najznačajnijih međunarodnih političkih osmatračnica Kraljevine Srbije krajem 19. veka. Davičovi pogledi, što se može videti iz njegovih izveštaja Ministarstvu inostranih dela Kraljevine Srbije, dopirali su do Skadra, Rima, Beča, Dalmacije – ističe dr Perišić.
Direktor Arhiva Srbije ističe bezrezervnu podršku Ministarstva kulture i Srpske pravoslavne crkve u radu na ovom projektu, a posebno pomoć Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu i njenog predsednika Zlatimira Selakovića. Kada budu obradili i digitalizovali dokumenta po svim savremenim arhivističkim standardima, proučavaoci će biti u mogućnosti da stiču nova saznanja o istoriji Srba u Trstu i značaju ovog grada, napominje naš sagovornik.
– Paljenje naše Crkve Svetog Save u Njujorku velika je opomena, jer se pri srpskim pravoslavnim crkvama u svetu nalaze matične knjige rođenih, venčanih i umrlih i značajna i obimna arhivska građa, pa bi njihovo eventualno njihovo nestajanje značilo i brisanje pisanih tragova o postojanju Srba van matice. Zbog toga će Arhiv Srbije predložiti ubrzanu realizaciju projekta digitalizacije matičnih knjiga i arhivske građe pri našim crkvama u inostranstvu. To je ambiciozna zamisao, ali nije neostvariva ako takvom projektu država i crkva daju prioritet u narednim godinama. Takav projekat pomogla bi i dijaspora, posebno pojedinci koji imaju osećaj za značaj očuvanja identiteta i dokaza o srpskom postojanju – kaže direktor Arhiva Srbije dr Miroslav Perišić.
Izvor: Politika, autor: Bojan Bilbija
